Οι πρόσφατες διαδηλώσεις στη Λάσα εναντίον της κινεζικής κατοχής κατεστάλησαν βίαια. Η ιδέα που καλλιεργείται από τα μέσα, επομένως, είναι σαφής: Οι υπέρμαχοι της δημοκρατίας και της ελευθερίας οφείλουν να ασκήσουν πιέσεις ώστε η Κίνα να αποκαταστήσει τον αδικημένο θιβετιανό λαό. Ένα έθνος που καταπνίγει σε τέτοιον βαθμό τις ανθρώπινες ελευθερίες, δεν δικαιούται να εξωραΐζει τη δημόσια εικόνα του διαμέσου του ευγενούς ολυμπιακού θεάματος.
Πώς θα πράξουν οι κυβερνήσεις μας; Θα υποκύψουν, ως συνήθως, στον οικονομικό πραγματισμό ή θα βρουν το σθένος να θέσουν τις ηθικές και πολιτικές αξίες πάνω από τα βραχυπρόθεσμα οικονομικά συμφέροντα που έχουν με το Πεκίνο;
Παρ’ όλο που, προφανώς, οι κινεζικές αρχές επέβαλαν σε πολλές περιστάσεις τον τρόμο και την καταστολή, καθίσταται προβληματική η απλουστευτική θεώρηση «οι καλοί ενάντια στους κακούς». Εξετάζοντας τα πρόσφατα γεγονότα, θα μπορούσε να έχει κανείς κατά νου τις παρακάτω παρατηρήσεις:
1. Το Θιβέτ, ανεξάρτητο μέχρι το 1950, δεν έγινε κατεχόμενη χώρα από τη μια μέρα στην άλλη. Η σχέση του με την Κίνα είναι μακρά και περίπλοκη, με την ίδια να διαδραματίζει συχνά προστατευτικό επικυριαρχικό ρόλο -αρκεί να υπενθυμίσουμε ότι και η αντικομμουνιστική Γκουομιντάνγκ υποστήριζε τη διατήρηση της κινεζικής επικυριαρχίας στο Θιβέτ. Ο όρος «δαλάι λάμα» καταδεικνύει την εν λόγω αλληλεπίδραση, συνδέοντας το μογγολικό «δαλάι» («ωκεανός») με το θιβετιανό «bla-ma» («σεβάσμιος»).
2. Πριν από το 1950, το Θιβέτ βρισκόταν κάτω από τον ζυγό του αμείλικτου φεουδαρχισμού, υπομένοντας τα δεινά της φτώχειας -το προσδόκιμο ζωής δεν ξεπερνούσε τα τριάντα χρόνια- της ενδημικής διαφθοράς και των πολυάριθμων εμφυλίων συγκρούσεων -η τελευταία, ανάμεσα σε δύο μοναστικά τάγματα, έλαβε χώρα το 1948, ενόσω ο Κόκκινος Στρατός ήταν ήδη προ των πυλών! Φοβούμενη το ενδεχόμενο αναρχίας και διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής, η θιβετιανή κυρίαρχη ελίτ εναντιώθηκε στην ανάπτυξη της βιομηχανίας. Ως εκ τούτου, το παραμικρό ψήγμα μετάλλου έπρεπε να εισάγεται από την Ινδία. Το γεγονός, βέβαια, δεν απέτρεψε την εν λόγω ελίτ ούτε από το να στείλει τα τέκνα της σε βρετανικά σχολεία της Ινδίας ούτε από το να μεταφέρει κεφάλαια σε βρετανικές τράπεζες, επίσης στην Ινδία.
3. Η Πολιτιστική Επανάσταση, η οποία ρήμαξε τα μοναστήρια των Θιβετιανών, το 1960, δεν ήταν απλώς «εισαγώγιμο προϊόν» της Κίνας: εκείνη την περίοδο, στο Θιβέτ βρίσκονταν λιγότεροι από εκατό Κόκκινοι Φρουροί. Στην πλειονότητά τους, οι αυτουργοί των εμπρησμών δεν ήταν κινέζοι ερυθροφρουροί, αλλά θιβετιανοί.
4. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, η CIA επιδόθηκε ακατάπαυστα και συστηματικά στην υποδαύλιση ταραχών κατά της Κίνας στο Θιβέτ. Έτσι, οι φόβοι των Κινέζων για εξωτερικό δάκτυλο αποσταθεροποίησης του Θιβέτ δεν ήταν καθόλου «παράλογοι». (1)
5. Όπως κατέδειξαν οι τηλεοπτικές μεταδόσεις, τα γεγονότα στο Θιβέτ δεν αφορούσαν μόνο την ειρηνική, «πνευματική» διαμαρτυρία των θιβετιανών μοναχών (όπως στη Βιρμανία, πριν από οχτώ μήνες). Επρόκειτο επίσης για εγκληματικές ενέργειες συμμοριών, κατά τις οποίες δολοφονήθηκαν κινέζοι μετανάστες και πυρπολήθηκαν τα καταστήματά τους. Θα όφειλε κανείς, λοιπόν, να κρίνει τις διαδηλώσεις των Θιβετιανών με τα ίδια μέτρα και σταθμά που ισχύουν για οποιαδήποτε άλλη βίαιη διαμαρτυρία: αν οι Θιβετιανοί επιτίθενται εναντίον των κινέζων μεταναστών στην ίδια τους τη χώρα, γιατί να μην κάνουν το ίδιο και οι Παλαιστίνιοι εναντίον των ισραηλινών εποίκων στη Δυτική Όχθη;
6. Είναι γεγονός ότι οι Κινέζοι επένδυσαν σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη της χώρας, όπως επίσης σε έργα υποδομής, στην εκπαίδευση, την υγεία κ.λπ. Για να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους: παρά την αδιαμφισβήτητη καταπίεση, το βιοτικό επίπεδο του μέσου Θιβετιανού δεν υπήρξε ποτέ τόσο καλό όσο σήμερα. Η φτώχεια είναι πολύ χειρότερη στις υπανάπτυκτες δυτικές επαρχίες της Κίνας.
7. Τα τελευταία χρόνια, οι Κινέζοι άλλαξαν στρατηγική στο Θιβέτ: πλέον, η «απολιτική» πρακτική της θρησκείας γίνεται ανεκτή ή ακόμη και ενθαρρύνεται. Προάγουν περισσότερο τον εποικισμό σε επίπεδο εθνότητας και οικονομίας, μετατρέποντας ταχύτατα τη Λάσα σε κινεζική εκδοχή του καπιταλιστικού Φαρ Ουέστ, με μπαρ-καραόκε και «θεματικά βουδιστικά πάρκα» στη λογική της Disneyland. Με λίγα λόγια, οι εικόνες κινέζων στρατιωτών και αστυνομικών που τρομοκρατούν βουδιστές μοναχούς αποκρύπτουν ακριβώς την κοινωνικο-οικονομική μεταμόρφωση του Θιβέτ αλά αμερικανικά. Η τελευταία είναι πολύ πιο επίφοβη: σε διάστημα δέκα ή είκοσι ετών, οι Θιβετιανοί θα έχουν υπονομευτεί όσο και οι ιθαγενείς των Ηνωμένων Πολιτειών. Φαίνεται ότι οι κινέζοι κομμουνιστές πήραν, τελικά, το μάθημά τους: τι ισχύ έχει η καταστολή της μυστικής αστυνομίας, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και οι Κόκκινοι Φρουροί -ακόμη κι αν καταστρέφουν αρχαία μνημεία- συγκριτικά με την αποτελεσματικότητα του φρενήρους καπιταλισμού, ο οποίος μπορεί να διαρρήξει στο σύνολό του τον παραδοσιακό κοινωνικό ιστό; Με άλλα λόγια, αυτή τη στιγμή, η Κίνα κάνει ό,τι έκαναν καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους, και συνεχίζουν να κάνουν, τα κράτη της Δύσης και όχι μόνο, ακολουθώντας το παράδειγμα της Βραζιλίας στην Αμαζονία, της Ρωσίας στη Σιβηρία ή, ακόμη, των Ηνωμένων Πολιτειών στο δικό τους Φαρ Ουέστ.
8. Πίσω από τις πολυάριθμες διαδηλώσεις που πραγματοποιούνται στη Δύση εναντίον της Κίνας, λανθάνουν κυρίως ιδεολογικά κίνητρα: ο θιβετιανικός βουδισμός, με επιδέξιο πρεσβευτή του τον δαλάι λάμα, συγκαταλέγεται στα βασικά σημεία αναφοράς της ηδονιστικής πνευματικότητας τύπου New Age, η οποία μετατρέπεται σε κυρίαρχη μορφή ιδεολογίας. Η σαγήνη που ασκεί πάνω μας το Θιβέτ καθιστά τη χώρα μια μυθική οντότητα στην οποία προβάλλουμε τις φαντασιώσεις μας. Έτσι, όταν οικτίρουμε την εξαφάνιση του αυθεντικού θιβετιανού τρόπου ζωής, ξεχνάμε τους πραγματικούς Θιβετιανούς: το μόνο που θέλουμε από εκείνους είναι να είναι γνήσια πνευματικοί για λογαριασμό μας, στη θέση μας, ούτως ώστε να μπορούμε να συνεχίσουμε ανενόχλητοι το ξέφρενο καταναλωτικό μας όργιο. Ο φιλόσοφος Ζιλ Ντελέζ έγραψε: «Αν αιχμαλωτιστείτε στο όνειρο του άλλου, είστε χαμένοι». Όλοι όσοι διαδηλώνουν εναντίον της Κίνας θα όφειλαν να συνειδητοποιήσουν ότι φυλακίζουν τους Θιβετιανούς στο δικό τους όνειρο, το οποίο, όμως, δεν είναι παρά ένα μεταξύ πολλών άλλων.
9. Τέλος, ο κακός οιωνός που ενδεχομένως αναδύεται από τα πρόσφατα γεγονότα, έγκειται αλλού. Απέναντι στην έκρηξη του κινεζικού καπιταλισμού, οι αναλυτές αναρωτιούνται πότε θα επέλθει η δημοκρατία, η οποία, «φυσιολογικά», συνοδεύει τον καπιταλισμό.
Πριν από δύο χρόνια, σε τηλεοπτική συνέντευξη, ο κοινωνιολόγος Ραλφ Ντάρεντορφ συνέδεσε την αυξανόμενη καχυποψία των πρώην κομμουνιστικών χωρών της Ανατολικής Ευρώπης απέναντι στη δημοκρατία με το γεγονός ότι, έπειτα από κάθε επαναστατική ανατροπή, η οδός προς την ευμάρεια περνά πάντοτε μέσα από την «κοιλάδα των δακρύων». Ύστερα από την κατάρρευση του σοσιαλισμού, δεν μπορεί να επέλθει άμεσα μια περίοδος αφθονίας, εγγεγραμμένη στο πλαίσιο της ακμάζουσας οικονομίας της αγοράς. Καθώς σε πρώτη φάση καταλύονται οι σοσιαλιστικοί μηχανισμοί κοινωνικής πρόνοιας και ασφάλειας -περιορισμένοι αλλά υπαρκτοί-, η αρχή είναι αναγκαστικά επίπονη.
Για τον Ντάρεντορφ, η δύσκολη προσπέλαση της «κοιλάδας των δακρύων» διαρκεί περισσότερο από την περίοδο που είθισται να μεσολαβεί ανάμεσα στις (δημοκρατικές) εκλογές. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να υπερισχύει ο πειρασμός να αναβάλλονται οι δύσκολες μεταρρυθμίσεις για να εξασφαλιστούν βραχυπρόθεσμα εκλογικά οφέλη.
Έτσι, ο Φαρίντ Ζακάρια εξήγησε (2) πώς η δημοκρατία μπορεί να «ευδοκιμήσει» αποκλειστικά και μόνο στις αναπτυγμένες χώρες: τα αναπτυσσόμενα κράτη που εκδημοκρατίζονται «πρώιμα» υιοθετούν τον λαϊκισμό, ο οποίος έχει ολέθριες οικονομικές επιπτώσεις, ενώ καταλήγει στον πολιτικό απολυταρχισμό. Δεν θα έπρεπε να εκπλήσσει το γεγονός ότι οι τρεις πιο δυναμικές -από οικονομική άποψη- πρώην χώρες του Τρίτου Κόσμου (η Ταϊβάν, η Νότια Κορέα και η Χιλή) ενστερνίστηκαν τη δημοκρατία μόνο έπειτα από μία περίοδο απολυταρχικής διακυβέρνησης.
Όμως υφίσταται ακόμη ένα παράδοξο: τι θα συμβεί αν η δήθεν βέβαιη δημοκρατική φάση, μετά τη διέλευση από την «κοιλάδα των δακρύων», δεν έρθει ποτέ; Πρόκειται, ενδεχομένως, για το πιο ανησυχητικό ερώτημα αναφορικά με τη σύγχρονη Κίνα. Εύλογα, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι ο αυταρχικός καπιταλισμός της δεν είναι απλό απομεινάρι του δικού μας παρελθόντος, δηλαδή αντιγραφή της καπιταλιστικού τύπου συγκέντρωσης πλούτου, όπως κυριάρχησε στην Ευρώπη από τον 16ο ώς τον 18ο αιώνα.
Αντίθετα, ίσως αποτελεί προανάκρουσμα του μέλλοντος.
Τι μέλλει γενέσθαι αν «ο φαύλος συνδυασμός του ασιατικού κνούτου με το ευρωπαϊκό χρηματιστήριο» (3) αποδειχθεί πιο αποτελεσματικός, σε οικονομικό επίπεδο, από τον φιλελεύθερο καπιταλισμό; Μήπως προαναγγέλλεται ότι η δημοκρατία, όπως την αντιλαμβανόμαστε, δεν είναι πλέον αναγκαία συνθήκη και κινητήριος μοχλός, αλλά εμπόδιο για την οικονομική ανάπτυξη;
«Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»
