Τον Αύγουστο, το Κοινοβούλιο της Πορτ-ο-Πρενς επικύρωσε την πρόταση του προέδρου, Ρενέ Πρεβάλ, ο οποίος έθεσε ως υποψήφια για το πρωθυπουργικό αξίωμα τη Μισέλ Πιερ-Λουί. Η τελευταία έχει ενεργό κοινωνική δράση και υποστηρίζεται από τις τάξεις των διανοούμενων – θεωρείται, λοιπόν, αδιαμφισβήτητα ικανή και αδιάφθορη. Έτσι, παρά τους αρχικούς ενδοιασμούς τους έναντι της υποψηφιότητας μίας γυναίκας, τα μέλη της Γερουσίας (–η έγκριση των οποίων συνιστούσε προϋπόθεση–) τελικά συναίνεσαν με τη σειρά τους. Η Πιερ-Λουί βρίσκεται αντιμέτωπη με πολλαπλές προκλήσεις, ιδίως με τη φτώχεια που πλήττει τα τρία τέταρτα του πληθυσμού.
Ο Ρενέ Πρεβάλ, ο οποίος επανεκλέχθηκε πρόεδρος της Αϊτής το 2006, θεωρεί το ρόλο του μεταβατικό. Πρόκειται για άνθρωπο σεμνό, απλό και ειλικρινή – ποιότητες εξαιρετικά σπάνιες συγκριτικά με τους προκατόχους του! Αν, μάλιστα, είστε ο τελευταίος συνομιλητής της εργάσιμης ημέρας του, στο Εθνικό Παλάτι, ενδέχεται να σας μεταφέρει σπίτι σας με το αυτοκίνητό του. Χωρίς σοφέρ ούτε σωματοφύλακα, σε μία χώρα όπου, με φόντο τον παροξυσμό της εγκληματικότητας, ανθούν οι υπηρεσίες ιδιωτικής ασφάλειας.
Ωστόσο, η δύναμη των εννέα χιλιάδων κυανόκρανων της Αποστολής των Ηνωμένων Εθνών για τη σταθεροποίηση της Αϊτής (Minustah), σταθμεύει εδώ από το 2004. Παρόλο που εγγυήθηκε την εύρυθμη διενέργεια των τελευταίων εκλογών και συντέλεσε στην καταπολέμηση της βίας, η Minustah κρίνεται μάλλον αναποτελεσματική. Ο πρόεδρος θεωρεί ότι το ανθρώπινο δυναμικό της θα μπορούσε να συνεισφέρει στην κοινωνική διαχείριση. Όμως, κάτι τέτοιο υπερβαίνει τις αρμοδιότητές της. Επιθυμία του Πρεβάλ είναι, επίσης, να γίνουν οι πλούσιοι λιγότερο υπερόπτες και να αμβλυνθεί η περιθωριοποίηση των φτωχών. Σε σχέση με το ιστορικό της Αϊτής, μήπως πρόκειται για ευσεβείς πόθους; Ονειρεύεται απλώς μία χώρα φυσιολογική.
Φυσιολογική. Όπως το αεροδρόμιο Τουσσαίν-Λουβερτύρ της Πορτ-ο-Πρενς, το οποίο φαίνεται καθαρό και ασφαλές, τουλάχιστον όταν η παρουσία τελωνειακών και αστυνομικών είναι διακριτική. Στους δρόμους έχει σημειωθεί επίσης μεγάλη πρόοδος: ασφαλτόστρωση, συγκομιδή των απορριμμάτων, φανάρια τροφοδοτούμενα με ηλιακή ενέργεια και αποκατάσταση της τάξης όταν αυτή διασαλεύεται. Επιπροσθέτως, ορισμένες συνοικίες εξωραΐστηκαν με σιντριβάνια και πλατείες. Η Σιτέ Σολέιγ [«Πόλη του Ηλιου», (1)] και τα περίχωρά της διαμορφώνουν μία παραθαλάσσια παραγκούπολη, με πληθυσμό ενάμισι εκατομμύριο ψυχές που δεν έχουν στον ήλιο μοίρα. Πλέον, κυκλοφορεί κανείς και πεζός, αφού οι τελευταίες ζώνες εκτός νόμου έχουν εξαλειφθεί.
Γυναίκες διαλαλούν την πραμάτειά τους πίσω από υπαίθριους πάγκους, πλανόδιοι πωλητές βρίσκονται σε συνεχή κίνηση, παιδιά κυκλοφορούν μεταφέροντας φρούτα: οι κάτοικοι της παράκτιας ζώνης έχουν περικυκλωθεί από ένα δίκτυο εμπορικών συναλλαγών που επεκτείνεται παντού – το πρώην τετράγωνο των αποικιοκρατών μετατράπηκε σε πελώρια αγορά. Όμως, οι υποδομές, για παράδειγμα η αποχέτευση, είναι ανύπαρκτες. Η σκόνη που στροβιλίζεται από την επέλαση των «tap-tap» (2) και των μουσώνων, αποτελείται κατά το ήμισυ από περιττώματα! Μέσα στο 2007, ο ντόπιος πληθυσμός αυξήθηκε κατά ογδόντα χιλιάδες κατοίκους, οι οποίοι κατέφτασαν από τις ορεινές περιοχές χωρίς εισιτήριο επιστροφής.
Με τους ήχους της μουσικής «rasin» και ραπ, αλλά και τις μεταδόσεις των ραδιοφωνικών σταθμών από μία ευρεία γκάμα FM –με φυσιογνωμία περισσότερο κρεόλ παρά γαλλική–, η ηχορύπανση αθροίζεται στις υπόλοιπες μορφές μόλυνσης. Η υπόκρουση των κινητών τηλεφώνων προστίθεται στο μίγμα. Συχνά, οι χρήστες δείχνουν απασχολημένοι ακόμη κι αν, στην πραγματικότητα, δεν είναι. Φαίνεται ότι ο υπέρτατος σκοπός είναι να μιλά κανείς στο τηλέφωνο κάνοντας κάτι άλλο: για παράδειγμα, οδηγώντας ή προχωρώντας εν μέσω της κοσμοσυρροής.
Σε μία χώρα τόσο αποκλεισμένη όσο η Αϊτή, το κινητό τηλέφωνο δημιουργεί επανάσταση στις κοινωνικές σχέσεις. Το 2005 οι συνδρομητές ανέρχονταν στις τριακόσιες χιλιάδες, ενώ, πλέον, ο αριθμός τους αγγίζει τα τρία εκατομμύρια! Οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας οι οποίες δραστηριοποιήθηκαν αρχικά στην εγχώρια αγορά, έθεσαν ως στόχο τους ευκατάστατους Αϊτινούς και αποσκοπούσαν σε άμεση κερδοφορία. Σε δεύτερη φάση, όμως, υπερκεράστηκαν από νέους παίκτες, οι οποίοι πόνταραν σε μακροπρόθεσμα κέρδη με πιο προσιτές τιμές (πέντε φορές χαμηλότερες σε σύγκριση με τις αντίστοιχες στην Ευρώπη). Επίσης, φρόντισαν για την πλήρη κάλυψη της χώρας, ανέλαβαν τη χορηγία των εθνικών αθλητικών ομάδων και εδραίωσαν ένα σύστημα καρτοκινητής τηλεφωνίας το οποίο επιτρέπει στους χρήστες που δεν έχουν πλέον μονάδες να «επαναφορτίσουν» την κάρτα τους από άλλους χρήστες. Απομένει μόνο μία δυσκολία: δεν υπάρχει ηλεκτροδότηση για την επαναφόρτιση της μπαταρίας του τηλεφώνου!
Το τηλέφωνο διασφαλίζει τη δυνατότητα επικοινωνίας κατά τρόπο πρωτόγνωρο, καλύτερα απ’ ό,τι τα μεταφορικά μέσα, όπως τα ποδήλατα ή τα μοτοποδήλατα, που πολλαπλασιάζονται όταν η χωροταξία των πόλεων το επιτρέπει ή στις περιπτώσεις (ανα)κατασκευής του οδικού δικτύου. Έτσι, οι δημόσιες αρχές μπορούν να προσποιούνται ότι ο δημόσιος βίος καθίσταται προοδευτικά «φυσιολογικός». Άλλωστε, οι ίδιες ουδέποτε κατόρθωσαν να εκδημοκρατίσουν τη σταθερή τηλεφωνία – η κρατική Teleco, την οποία άρμεξαν οι διαδοχικές κυβερνήσεις, έχει καταρρεύσει πλήρως. Υπό το ίδιο πρίσμα, η παραγωγικότητα βελτιώνεται… για όλους όσοι παράγουν!
Απομένει ένα μυστήριο: όταν η τιμή των τροφίμων αυξάνεται με πολύ ταχύτερο ρυθμό συγκριτικά με την αγοραστική δύναμη, πώς οι Αϊτινοί καταφέρνουν να τα βγάλουν πέρα; Σίγουρα όχι χάρη στην πρόσφατη αύξηση του κατώτατου ημερομίσθιου –το οποίο διπλασιάστηκε φτάνοντας τα 4 δολάρια–, η οποία δεν αφορά παρά τους μισθωτούς των επιχειρήσεων, δηλαδή μεταξύ 3% και 5% του ενεργού πληθυσμού. Εξάλλου, ο νόμος δεν προβλέπει κυρώσεις για τις εταιρείες που δεν τηρούν τις υποχρεώσεις τους έναντι των εργαζομένων. Αναπόφευκτα οδηγείται κανείς σε εικασίες: Πρόκειται για τη συμβολή της διασποράς; Μήπως οι Αϊτινοί συνεισφέρουν πλέον λιγότερο γενναιόδωρα στο παγκάρι της ενορίας; Η, μήπως λαμβάνουν ακόμα λιγότερες πρωτεΐνες;
Τι συμβαίνει σε αυτή τη χώρα «εκτός χάρτη», (3) όπου τα τρία τέταρτα του πληθυσμού δεν έχουν πρόσβαση σε κανέναν πόρο και, καταρχήν, σε τακτικά θρεπτικά γεύματα; Η αξιοπρεπής διαβίωση αφορά, άραγε, αποκλειστικά την ανασυγκροτούμενη μεσαία τάξη; Στην Πορτ-ο-Πρενς, αναδύονται νέες επιχειρηματικές δομές, όπως η συντήρηση δικτύων πληροφορικής ή οι μηχανικές επισκευές – εγχειρήματα τα οποία διαφεύγουν, κατά το δυνατόν, από το πλαίσιο της παραοικονομίας, ενώ βασίζονται σε επαγγελματικά κριτήρια. Για το τρέχον έτος, υπολογίζεται ότι το ποσοστό των χρηστών του διαδικτύου θα προσεγγίσει το 10%. (4)
Ενδεικτικό, αλλά όχι μοναδικό, παράδειγμα είναι το Ιδρυμα Γνώση και Ελευθερία (Fokal (5)), μία πραγματκή επιχείρηση η οποία δραστηριοποιείται κυρίως στα πεδία των πολιτιστικών δραστηριοτήτων, της επαγγελματικής κατάρτισης και της περιβαλλοντικής ανάπτυξης. Στους κόλπους της περικλείει εκατοντάδες υπαλλήλους και δεκάδες βιβλιοθήκες, με απώτερο στόχο τη διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς… Σε άλλες χώρες, ο εν λόγω ρόλος συνιστά προνόμιο του κράτους. Όμως «δύσκολα διανοείται κανείς το βαθμό αποσάθρωσης στον οποίο έχει περιέλθει ο κρατικός μηχανισμός μέσα σε μία εικοσαετία. Το θεσμικό κενό δεν καλύπτεται από την επίφαση της δημοκρατίας: το κοινοβούλιο και την εκτελεστική εξουσία. Οι δημόσιες αρχές απουσιάζουν. Δεν ασκούν δημόσια πολιτική ούτε διαθέτουν καταληπτές προτεραιότητες. Αντίθετα, επιστρατεύουν μάλλον μέσα καταστολής παρά κινητοποίησης των πολιτών. Συλλαμβάνεται κάποιος μεγαλέμπορος ναρκωτικών και την επομένη μέρα είναι ελεύθερος!» Η Μισέλ Πιερ-Λουί, πρόεδρος της Fokal, τρέφει συμπάθεια για ορισμένους από τους κυβερνώντες, αλλά δεν ανέχεται την έλλειψη συνοχής και αποφασιστικότητας. Οι αγωνίστριες του φεμινιστικού κινήματος Αλληλεγγύη των Αϊτινών Γυναικών (Sofa) θεωρούν ότι πρόκειται για μία κυβέρνηση «η οποία εξαντλείται στην επαιτεία, χωρίς κανένα σταθερό έρεισμα». Από την πλευρά τους, κάνουν έκκληση για τη δημιουργία «ενός κράτους με ρόλο ρυθμιστή, συνεπιβάτη στο τραίνο μίας Λατινικής Αμερικής εν πλήρη μεταμόρφωση».
Η Πιερ-Λουί αρνούνταν για καιρό να αναλάβει υπουργικά καθήκοντα υπό τον Πρεβάλ, για μία σειρά από λόγους. Η πολιτική ελίτ δεν έχει όραμα, ενώ οι βουλευτές έχουν τα προσόντα για να οδηγούν τα κυβερνητικά οχήματα αλλά όχι για να ψηφίζουν νόμους. Η μόρφωση, είτε η πρωτοβάθμια είτε η δια βίου, δεν συνιστά πραγματικά προτεραιότητα, ενώ η πολιτική έναντι των χρηματοδοτών του κράτους εμφανίζεται συγκεχυμένη.
Το κράτος αφιερώνει στην παιδεία το 8% του προϋπολογισμού του (το ήμισυ του ποσού που «επενδύεται» για την εξόφληση του χρέους) και μόνον ένα στα έξι παιδιά πηγαίνει σχολείο. (6) Ο εθνικός προϋπολογισμός εξαρτάται, στο μεγαλύτερο μέρος του, από την εξωτερική βοήθεια. Οι Κουβανοί προσφέρουν για πολλοστή φορά γιατρούς και προσωπικό σε μία εκστρατεία αλφαβητισμού. Η Βενεζουέλα, στο πλαίσιο της συμφωνίας της Petrocaribe, προμηθεύει πετρέλαιο. (7) Η Βραζιλία έχει τη διεύθυνση της Minustah. Χάρη στα παραπάνω, το συνεχές τετ-α-τετ με τις Ηνωμένες Πολιτείες αποφεύγεται. Όμως η Βόρεια Αμερική και η Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχουν όλα τα υπόλοιπα, σύμφωνα με κριτήρια τα οποία αφήνουν ελάχιστο περιθώριο επιλογής στη χώρα-αποδέκτη.
«Η πολιτική καθιστά τους πολίτες λιγότερο υπεύθυνους. Αναπαράγει τις πιο μελανές σελίδες της ιστορίας και της κοινωνίας μας. Εφόσον δεν υπάρχουν παραγωγικές επενδύσεις, περιμένει κανείς τα πάντα από το κράτος, το οποίο είναι σχεδόν ανήμπορο. Από την πλευρά τους, οι πολίτες θέλουν να τους λέμε την αλήθεια, τις επιλογές, την ημερήσια διάταξη. Μάταια, όμως». Η Πιερ-Λουί αναλύει χωρίς προκατάληψη ενώ στην έκφρασή της εναλλάσσονται, διαδοχικά, αγανάκτηση και ενθουσιασμός: «Δεν υπάρχουν προτεραιότητες. Ή, έστω, καθένας έχει τις δικές του. Ωστόσο, τριάντα έξι προτεραιότητες, για παράδειγμα, είναι υπερβολή. Για μένα, υπάρχουν δύο, όπου, βεβαίως, το κράτος θα είχε τον ρόλο του συντονιστή. Αφενός, προέχει η πλήρης αναθεώρηση και μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος, με σκοπό τη διαμόρφωση πολιτικής συνείδησης. Αφετέρου, επείγει η ολοκληρωμένη χωροθέτηση και πολεοδομία – πρόκληση η οποία ουδέποτε αναλήφθηκε, αλλά μας υποχρεώνει να προσδιορίσουμε τους στόχους μας για τον 21ο αιώνα. Με δεδομένο ότι ο πολιτισμός αποτελεί μέσο για να στραφούμε προς το μέλλον».
Μέχρι στιγμής, η κυβέρνηση προωθούσε κυρίως την αποκατάσταση της ασφάλειας και της σταθερότητας, θεωρώντας ότι ο λαός θα έκανε υπομονή μέχρι να έρθουν καλύτερες μέρες. Προεξοφλώντας τις αβάσταχτες συνέπειες, το κοινωνικό κίνημα εναντίον της ακρίβειας, ανέλαβε να υπενθυμίσει τα στοιχειώδη: όταν ένας στους τέσσερις Αϊτινούς δεν ξέρει πότε και τι θα φάει, η αποκατασταθείσα ελευθερία δεν έχει καμία βαρύτητα. Επιπροσθέτως, με φόντο την παγκόσμια επισιτιστική κρίση, η κατάσταση γίνεται έκρυθμη! Όπως τον περασμένο Απρίλιο, όταν η τιμή του ρυζιού αυξήθηκε, μέσα σε μερικές ημέρες, από 35 σε 70 δολάρια για ένα σακί είκοσι τριών κιλών, ενώ το καλαμπόκι, τα φασόλια και το μαγειρικό λάδι υπερτιμήθηκαν κατά 40% τους προηγούμενους μήνες. Όσο για το «tap-tap» ήταν κατά 10% ακριβότερο κάθε μήνα… Ο απολογισμός των αναταραχών και των λεηλασιών ήταν έξι νεκροί (μεταξύ των οποίων και ένας στρατιώτης της Minustah) και εκατόν εβδομήντα τραυματίες – εκ των οποίων ογδόντα τέσσερις από σφαίρα. Η λαϊκή έκρηξη (8) οδήγησε στην αποπομπή του τέως πρωθυπουργού Ζακ-Αντουάρντ Αλεξίς και επέφερε νέα πολιτική κρίση στη χώρα.
Η Αϊτή απέχει πολύ από το όνειρο του φυσιολογικού συλλογικού βίου. Η βία εξαιτίας των ταξικών διαφορών παραμένει ενδημική, παρόλο που ο αριθμός των καπιταλιστών δεν υπερβαίνει εκείνον των εργατών που γίνονται θύματα εκμετάλλευσης. Η ολιγαρχία, ξεφεύγοντας από τα πρότυπα του μεταπρατικού καπιταλισμού, δεν πήρε ποτέ το παραμικρό ρίσκο. Έτσι, προβαίνει σε εισαγωγές με το αζημίωτο, προσαρμόζοντάς τες στην αγοραστική δύναμη των καταναλωτών, οι οποίοι εξαρτώνται από τη χρηματοδότηση της διασποράς ή της διεθνούς βοήθειας. Στη συνέχεια, καταθέτει τα έσοδα και τα πρόσθετα κέρδη στις τράπεζες Boston Bank και City Bank. Όσο για τους προλετάριους, δεν απασχολούνται τόσο στα εργοστάσια (μεταξύ 3% και 5% του ενεργού πληθυσμού) όσο στην παραοικονομία των αστικών κέντρων και της υπαίθρου. Απέναντί τους, το κράτος εμφανίζεται ανίσχυρο ενώ η «διεθνής κοινότητα» ενδιαφέρεται μόνο για την εδραίωση της κατ’ επίφαση δημοκρατίας.
Η εθνική οδός Ι οδηγεί προς τη βόρειο-δυτική περιφέρεια, μία από τις πιο περιθωριοποιημένες. Απαιτούνται πάνω από επτά ώρες για μία απόσταση τριακοσίων χιλιομέτρων. Οι παραθαλάσσιες παραγκουπόλεις, περικυκλωμένες από τα πόστα της Minustah, μοιάζουν ήρεμες. Όπως ακριβώς και τα θέρετρα της Αρσέ, όπου οι πελάτες είναι δυσεύρετοι. Ο δρόμος είναι καινούριος, και μάλιστα υπερυψωμένος ώστε να αποφευχθούν οι ολοένα και λιγότερο προβλέψιμες πλημμύρες από την άνοδο της στάθμης του Αρτιμπονίτ, του κύριου ποταμού της Αϊτής. Το ένα τέταρτο των ορεινών εδαφών της χώρας είναι «αποδασωμένο», κατά τους ειδικούς, και τίποτα πλέον δεν συγκρατεί τους χείμαρρους των τροπικών βροχών. Οι σφοδρές καταιγίδες έχουν αντίτιμο ανθρώπινες ζωές. Τι να πει κανείς για τους κυκλώνες; Το 2004, η Γκοναΐβ, πρωτεύουσα της περιοχής, θάφτηκε κάτω από νερό ύψους τριών μέτρων, με απολογισμό περίπου τρεις χιλιάδες νεκρούς! Κάπου αλλού, ο ίδιος κυκλώνας θα είχε λίγα μόνο θύματα.
Η μεταβατική κυβέρνηση της εποχής είχε καταρρίψει κάθε ρεκόρ ανικανότητας: οι επιζήσαντες όφειλαν συχνά να καταβάλλουν χρήματα για την απόκτηση δελτίου ταυτότητας ώστε να έχουν δικαίωμα στη λήψη πρώτων βοηθειών. Η Minustah και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) διέσωσαν τότε μέρος του πληθυσμού. Τέσσερα χρόνια αργότερα, τα στίγματα των τελευταίων απόκληρων υπενθυμίζουν ότι ορισμένα τσουνάμι είναι πιο δημοφιλή από άλλα.
Ο Αρτιμπονίτ αρδεύει την ομώνυμη κοιλάδα με τις φυτείες ρυζιού. Πριν από είκοσι χρόνια, η παραγωγή κάλυπτε σχεδόν το σύνολο των αναγκών της χώρας. Η δημογραφική αύξηση και οι βίαιες συγκρούσεις για τη διεκδίκηση των γαιών, σε μία χώρα όπου δεν υφίσταται δημόσιο κτηματολόγιο, δεν επαρκούν για να δικαιολογηθεί το ότι, σήμερα, εισάγεται το 80% του καταναλωθέντος ρυζιού. Τα λιπάσματα είναι απλησίαστα (η τιμή τους πενταπλασιάστηκε) ενώ τα αρδευτικά δίκτυα βρίσκονται σε κακή κατάσταση.
Το αμερικανικό ρύζι, επιδοτούμενο σε πολύ μεγάλο βαθμό, αφάνισε τους μισούς μικροπαραγωγούς. Έπρεπε, δήθεν, να ευνοηθούν οι καταναλωτές των αστικών κέντρων, χάρη στην κατάργηση των τελωνειακών δεσμών, η οποία τίθεται ως προϋπόθεση στα σχέδια ανασυγκρότησης. Γεγονός το οποίο πράγματι ίσχυε, αρχικά. Όμως, οι εισαγωγείς, διαφεντεύοντας την αγορά, δεν άργησαν να διευρύνουν τα περιθώρια κέρδους καθώς και την πελατεία τους. Στην τελευταία προστέθηκαν οι αγρότες οι οποίοι καταστράφηκαν οικονομικά και ήρθαν να στοιβαχτούν με τη σειρά τους στις παραγκουπόλεις της Πορτ-ο-Πρενς... Η γεωργία για επισιτιστικούς σκοπούς τασσόταν ανέκαθεν στους αντίποδες των προτεραιοτήτων της Παγκόσμιας Τράπεζας, η οποία προωθεί κυρίως προϊόντα δήθεν εξαγώγιμα.
Μετά την Γκοναΐβ, η οποία ανοικοδομήθηκε εν μέρει, οι απόκρημνοι βράχοι δεσπόζουν, στην αριστερή πλευρά, πάνω από τη σμαραγδί θάλασσα και την άδεια παραλία η οποία, σε κάποια άλλη χώρα, θα ήταν κατάμεστη. Στη δεξιά πλευρά, η γη είναι κόκκινη, καμένη, χωρίς τη βλάστηση που, πριν από τρεις αιώνες, καταλάμβανε ολόκληρο το τοπίο. Κι όμως παρασκευάζεται ακόμα ξυλοκάρβουνο, το βασικό καύσιμο για το μαγείρεμα: στη βραχώδη έκταση, ακόμη και θάμνοι πάχους τριών εκατοστών θα γίνουν στάχτες με τη σειρά τους. Περιμένουν το φορτηγό, στοιβαγμένοι σε σακιά στην άκρη του δρόμου.
Οικισμοί και χωριά, απομονωμένα λόγω του ανύπαρκτου οδικού δικτύου, ευελπιστούν ότι σύντομα θα βρέξει, παρότι οι βροχοπτώσεις έχουν απρόβλεπτες συνέπειες εξαιτίας της αποψίλωσης των δασών. Οι άντρες μαζεύονται γύρω από μια παρτίδα ντόμινο, οι γυναίκες κουβαλάνε δοχεία νερού. Ο αγροτικός τομέας καταρρέει. Δεν υπάρχουν πόροι, ούτε αποθέματα νερού. Και, όπως αλλού, κυριαρχεί το «dumping» των αμερικανικών γεωργικών προϊόντων, τα οποία πωλούνται σε μικρά παντοπωλεία πίσω από σιδηρόφρακτες βιτρίνες – αναπόφευκτο προστατευτικό πλέγμα έναντι των λιμοκτονούντων ή των κακόβουλων.
Κυκλοφορούν πολλά παιδιά. Με κοιλιά πρησμένη και μαλλιά αποχρωματισμένα: πρόκειται για τα σημάδια κακής σίτισης. Όχι της πείνας. Στο βαθμό που είναι δυνατόν, το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα (PAM) επαγρυπνεί, με σχολικές καντίνες, σισίτια για πολυπληθείς οικογένειες κ.λπ. Η διασπορά επίσης. Η συνεισφορά της είναι τόσο ζωτική ώστε η βορειοδυτική περιφέρεια θεωρείται κομβικό σημείο διαφυγής των «boat people» με κατεύθυνση τη Φλόριντα. Απαντώνται, επίσης, οικογένειες (σχεδόν) ευκατάστατες, συνηθισμένες στην αεργία χάρη στη συντήρηση από το Μαϊάμι. (9)
Όσο για το σχολείο; Το μοτίβο της παρακολούθησης είναι άτακτο: ο μαθητής επιβαρύνεται με το κόστος της στολής, των σχολικών ειδών και της εγγραφής. Πέρα από την πενία των πόρων, υλικών και ανθρώπινων, ο σχολικός θεσμός είναι μία μηχανή που παράγει πειθήνια και ανεύθυνα όργανα, αποθαρρύνοντας την πρωτοβουλία και την καινοτομία. Το ιδεολόγημα της αυθεντίας έχει την τιμητική του, κατά τα πρότυπα της εκκλησίας των Πεντηκοστιανών ή του «χαρισματικού κινήματος» της Καθολικής Εκκλησίας: αμφότεροι, έχουν βιτρίνα πάνω στο δρόμο. Συχνά, μάλιστα, πρόκειται για την πιο εντυπωσιακή της συνοικίας. Το σύνολο των εκκλησιαστικών φορέων αποτελεί τον κυριότερο εργοδότη της χώρας.
Ορισμένοι τοπικοί αξιωματούχοι έχουν επίγνωση του θέματος, όπως επίσης οι ΜΚΟ. Δύο μεταξύ των τελευταίων (10) έχουν δημιουργήσει, στο Ζαν Ραμπέλ, ένα μη θρησκευτικό σχολείο, ίσως το καλύτερο της χώρας. Όμως, οι εκατοντάδες των μαθητών-δασκάλων, οι οποίοι μετέχουν στην πρωτοβουλία επιστρατεύοντας την κριτική τους ικανότητα, επαρκούν, άραγε, για να εξελιχθεί ένα σύστημα το οποίο διοικείται από τη ρουτίνα;
Στο Ζαν-Ραμπέλ ζουν εκατό χιλιάδες κάτοικοι. Δεν πρόκειται για δήμο αλλά για τμήμα κοινότητας. Μερικές χιλιάδες άτομα κατοικούν στο κέντρο ενώ οι υπόλοιποι έχουν διασκορπιστεί είτε στην πελώρια μπανανοφυτεία ή στις πιο άνυδρες πλαγιές. Η κοινότητα δεν διαθέτει καθόλου δικούς της πόρους και στηρίζεται αποκλειστικά στη δωρεά του κράτους: μερικές χιλιάδες ευρώ για την αμοιβή σαράντα πέντε αξιωματούχων. Οι καθαρίστριες, όταν εργάζονται, αμείβονται με μισθό κατά πολύ κατώτερο από το νόμιμο όριο. Το αρμόδιο υπουργείο προτείνει να διπλασιαστούν οι μισθοί... απολύοντας το μισό προσωπικό. Οι ντόπιοι εκπρόσωποι, ωστόσο, προσπαθούν να διαμορφώσουν κάποιο σχέδιο τοπικής ανάπτυξης. Κατόπιν, οφείλουν να ανατρέξουν στους καταλόγους των συνεταιρισμών για να βρουν κάποιο χρηματοδότη, η προσφορά του οποίου δεν θα απέχει πολύ από τη ζήτηση...
Η επικράτεια δεν διαθέτει ούτε χιλιόμετρο ασφαλτοστρωμένου δρόμου. Έπειτα από διαδρομή δύο ωρών, σε απόσταση τριάντα χιλιομέτρων, βρίσκεται ο κυματοθραύστης Σεν Νικολά: η πρώην συνοικία των αποικιοκρατών με παλαιά σπίτια, οχυρά και κανόνια που έχουν αφεθεί στο έλεος των αγριόχορτων – πρόκειται για ένα υπέροχο λιμάνι με πεντακάθαρες παραλίες. Χωρίς τουρίστες. Διαμέσου μίας συλλογικής διαδικασίας κινητοποίησης, οι κάτοικοι προθυμοποιήθηκαν να αποδώσουν φόρο διαμονής για την επίλυση, καταρχήν, του προβλήματος των απορριμμάτων και, αργότερα, εκείνου της αποχέτευσης. Η συσπείρωση των εκπροσώπων της τοπικής αυτοδιοίκησης, των ενώσεων και των πολιτών αποτελεί μέσο προόδου πολύ πιο σίγουρο από ό,τι η τυφλή εμπιστοσύνη στο «δημοκρατικό πρετ-α-πορτέ».
Οι μακροβιότεροι συνεταιρισμοί έχουν τη δυνατότητα να βρουν χρηματοδότηση. Όμως, πρόσθετο εμπόδιο για τις ΜΚΟ που τους στηρίζουν είναι η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού, κυρίως στις απομονωμένες επαρχίες. Για παράδειγμα, είναι δυσεύρετοι οι ενεργοί παιδαγωγοί για τη στελέχωση κοσμικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, όπως επίσης τα στελέχη με εξειδίκευση σε αναπτυξιακά σχέδια ή οι τεχνικοί. Και αν τελικώς βρεθούν, ο αντίκτυπος του κατεστημένου συστήματος αποποίησης των ιδίων ευθυνών –είτε δια της υπονομευτικής στάσης είτε δια της παθητικής υποταγής στην αυθεντία– είναι ήδη εμφανής... Όσο για τα εκατομμύρια των ανειδίκευτων, δεν διαφαίνεται καμία προοπτική! Ελλείψει απασχόλησης, οι μόνες διέξοδοι είναι είτε η υλική (ή πνευματική) εξάρτηση ή η εξέγερση! Ωστόσο, το μέλλον της χώρας έγκειται στη δυνατότητα αξιοποίησης του εν λόγω ανθρώπινου δυναμικού.
Η Αϊτή πληρώνει ακριβά πενήντα χρόνια διαρροής εγκεφάλων. Τα τρία τέταρτα κατέφυγαν είτε στη Βόρειο είτε στη Νότιο Αμερική. Η έναρξη της νέας χιλιετίας υπήρξε καταστροφική, υπό αυτό το πρίσμα. Με το διαδίκτυο, η κατάσταση επιδεινώθηκε: το Κεμπέκ, για παράδειγμα, μπορεί πλέον να επιλέγει τους γαλλόφωνους μετανάστες με τα επιθυμητά προσόντα. Δεδομένου ότι, σε κοινωνίες όπως της Αϊτής, το κόστος της κατάρτισης των πτυχιούχων είναι δυσβάσταχτο, η ανακοίνωση του Καναδά για επαύξηση της διμερούς συνεργασίας γίνεται κατανοητή. Τέτοιου είδους διαβήματα σε καμία περίπτωση δεν αποζημιώνουν τη λεηλασία που έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Είναι προφανές, τόσο στο Ζαν-Ραμπέλ όσο και αλλού: το έλλειμμα της ανάπτυξης και η μόνιμη επισιτιστική κρίση απορρέουν άμεσα από τη «μετανάστευση κατ’ επιλογή». Κατ’ επιλογή των άλλων.
«Πολίτης»
