Στις 15 Μαρτίου 2008, στην Μπολόνια, οι πρυτάνεις 12 ιταλικών πανεπιστημίων συνέστησαν την Aquis, την Ενωση για την Ποιότητα του Ιταλικού Δημόσιου Πανεπιστημίου. Σχέδιό της, να τεθούν τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε καθεστώς ανταγωνισμού για την εξασφάλιση χρηματοδότησης, με καθαρά ποσοτικά και παραγωγικά κριτήρια. (1)
Έτσι, η διαδικασία της «aziendalizzazione» (αναδιάρθρωση των υπηρεσιών με βάση το μοντέλο των επιχειρήσεων) στα πανεπιστήμια έμοιαζε να ολοκληρώνεται. Το παράδοξο είναι ότι η κυβέρνηση του Σίλβιο Μπερλουσκόνι, που συγγενεύει ιδεολογικά με την τάση αυτή, κατόρθωσε, λίγο καιρό αργότερα, να στρέψει το σύνολο των πρυτάνεων, «παραγωγικών» ή όχι, εναντίον της.
Ο «Καβαλιέρε», που ανέβηκε στην εξουσία τη στιγμή που η οικονομική κρίση άρχισε να πλήττει την ήδη εξασθενημένη ιταλική οικονομία, δήλωνε αναγκασμένος να προχωρήσει σε περικοπές δαπανών. Στις 25 Ιουνίου 2008, το υπουργικό συμβούλιο ενέκρινε, μέσα σε εννέα λεπτά, «επείγουσες ρυθμίσεις» (πράξη νομοθετικού περιεχομένου, που ψηφίστηκε αργότερα ως νόμος 133), δηλαδή 85 άρθρα, ορισμένα από τα οποία προέβλεπαν πολύ σημαντικές περικοπές δαπανών για την ανώτατη εκπαίδευση.
Η «ευθανασία του πανεπιστημίου» (2), όπως τη χαρακτηρίζει ο Γκαετάνο Ατζαρίτι, καθηγητής συνταγματικού δικαίου στο πανεπιστήμιο της Ρώμης, υπήρξε μια καθαρά πολιτική επιλογή, που ευνοεί ορισμένους οικονομικούς κλάδους εις βάρος της εκπαίδευσης και της έρευνας. (3)
Έτσι, για να προσληφθεί νέος καθηγητής στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, πρέπει να σταματήσουν να εργάζονται δύο συνάδελφοί του. Άλλα μέτρα προετοίμαζαν την καταφυγή σε χρηματοδοτήσεις από τον ιδιωτικό τομέα, καθώς και την αύξηση των διδάκτρων, κάτι που θα υποχρέωνε τους φτωχότερους φοιτητές να πάρουν δάνειο για να σπουδάσουν.
Στις 28 Αυγούστου, η υπουργός Παιδείας και Έρευνας, Μαριαστέλα Τζέλμινι, παρουσίασε νέα πράξη νομοθετικού περιεχομένου, η οποία προέβλεπε, εκτός από τις περικοπές δαπανών, την επιστροφή στον «μοναδικό δάσκαλο» -στα δημοτικά σχολεία της Ιταλίας, σε κάθε τάξη διδάσκουν αρκετοί δάσκαλοι- διάταξη που θα ισοδυναμούσε με μείωση των ωρών παραμονής των παιδιών στο σχολείο. Και άλλα μέτρα αναβίωναν την εικόνα του «παλιού» σχολείου, με την επιστροφή του βαθμού διαγωγής -ιδέα που είχε ήδη προταθεί από την προηγούμενη κεντροαριστερή κυβέρνηση- και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Τέτοιες «μεταρρυθμίσεις» εγγράφονταν ως επιστέγασμα της εκστρατείας πολλών εκπροσώπων της Δεξιάς για το θέμα της σπατάλης στα σχολεία, (4) κυρίως όσον αφορά τις υπερβολικές δαπάνες προσωπικού -εκστρατείας που επιχειρούσε να κατευθύνει προς την εκπαίδευση το αιώνιο (και πολύ συχνά δικαιολογημένο) αίσθημα αγανάκτησης των Ιταλών για τη διασπάθιση του δημόσιου χρήματος.
Πραγματικά, πρόκειται για ενίσχυση της τάσης που υπάρχει εδώ και τουλάχιστον μία δεκαετία από αριστερές και δεξιές κυβερνήσεις. Όπως εξηγεί ένας συγγραφέας και θεατράνθρωπος που βρίσκεται στο πλευρό όσων αντιτίθενται στη «μεταρρύθμιση»: «Στον ορίζοντα, υπάρχει η κατάργηση 87.000 θέσεων εκπαιδευτικών τα επόμενα τρία χρόνια, καλυμμένη από το φολκλόρ της ποδιάς και καρυκευμένη με την άνοστη επιστροφή του μοναδικού δασκάλου. (...) Ύστερα από την επαναφορά της παλιάς βαθμολόγησης με άριστα το 10 και του βαθμού διαγωγής, αναμένονται περικοπές στο δημόσιο σχολείο, ανάλογες με την αύξηση των ενισχύσεων στα ιδιωτικά σχολεία, που, μόνο κατά το 2001, έφτασαν το 65%». (5)
Η έναρξη της νέας σχολικής χρονιάς ήταν, το λιγότερο, θερμή: Στις 15 Σεπτεμβρίου, οι καθηγητές και οι γονείς του σχολείου Iqbal Masih, στη συνοικία Τσεντοτσέλε της Ρώμης, το καταλαμβάνουν. Το κίνημα επεκτείνεται πολύ γρήγορα σε όλη την Ιταλία και παίρνει την ονομασία «Non rubateci il future» («Μη μας κλέβετε το μέλλον»). Παιδιά, γονείς και καθηγητές κοιμούνται στα σχολεία, διαδηλώνουν μαζί.
Με την κατάληψη του λυκείου Μαμιάνι, το κύμα συγκεντρώσεων και συζητήσεων εισβάλλει στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Κατόπιν, έρχεται η σειρά της ανώτατης εκπαίδευσης, με την έναρξη της ακαδημαϊκής χρονιάς, στις 5 Οκτωβρίου, στην Πίζα. Στις 7 Οκτωβρίου, καταλαμβάνεται η πρυτανεία του πανεπιστημίου Λα Σαπιέντσα, στη Ρώμη. Στις 15 Οκτωβρίου, 10.000 φοιτητές καταλαμβάνουν το Τέρμινι, τον μεγαλύτερο σιδηροδρομικό σταθμό της πρωτεύουσας.
Έρχεται η 17η Οκτωβρίου: την ημέρα αυτή έχει κηρυχθεί γενική απεργία από τα πρωτοβάθμια συνδικάτα -αυτόνομα από τις μεγάλες εργατικές συνομοσπονδίες. Μια τεράστια πορεία, με τη συμμετοχή 50.000 φοιτητών, ξεχύνεται στους δρόμους της Ρώμης. Στην Μπολόνια, στο Μιλάνο, στο Τορίνο, στη Νάπολη, στην Πάδοβα, στο Παλέρμο, τα πανεπιστήμια είναι κατειλημμένα. Το κίνημα αυτοαποκαλείται «onda anomala» («ανώμαλο κύμα»). Στις 30 Οκτωβρίου, οι πορείες συγκεντρώνουν ακόμη περισσότερο κόσμο. Την επομένη, αντιπροσωπεία φοιτητών ρίχνει στην ετήσια συνέλευση του συνδικάτου μεταλλουργών, που ανήκει στη Γενική Εργατική Συνομοσπονδία Ιταλίας (CGIL), το σύνθημα για γενική απεργία, το οποίο γίνεται άμεσα αποδεκτό από το συνδικάτο. Η γενική απεργία ορίζεται για τις 12 Δεκεμβρίου.
Όσοι συμμετέχουν στην «onda» τής δίνουν ασυνήθιστες μορφές. Μέσα από τις συνελεύσεις, τα blogs που πολλαπλασιάζονται, το διαδίκτυο, εκατοντάδες κείμενα γίνονται αντικείμενο από κοινού επεξεργασίας. Καθηγητές δίνουν μαθήματα στους δρόμους και προτείνουν τις αναλύσεις τους, ο κύκλος συγγραφέων «Wu Ming», στην Μπολόνια, δέχεται πρόσκληση να μιλήσει σε ένα κατάμεστο αμφιθέατρο.
Μια κοινωνική νοημοσύνη γεννιέται: «Αυτό που αναπτύσσεται είναι μια αυτοοργάνωση των προσωρινά εργαζόμενων και των φοιτητών μέσα στο πανεπιστήμιο», μας λέει ο Αλιόσα, φοιτητής φιλολογίας στο πανεπιστήμιο Λα Σαπιέντσα και εργαζόμενος με προσωρινή σύμβαση σε μία τράπεζα.
«Ορισμένοι είναι και εργαζόμενοι με προσωρινές συμβάσεις και φοιτητές, άλλοι ερευνητές με προσωρινή σύμβαση, άλλοι απλώς προσωρινά εργαζόμενοι. Σε συντονισμό με τα πρωτοβάθμια συνδικάτα, προετοιμάσαμε τη γενική απεργία στις 17 Οκτωβρίου, οργανώνοντάς την και σε χώρους όπου η επισφαλής εργασία βιώνεται στην καθημερινότητα».
Η σημερινή Ιταλία, με την υπογεννητικότητα να βρίσκεται κάτω από το όριο ανανέωσης των γενεών, είναι μια χώρα όπου η νεολαία προκαλεί σχεδόν την ίδια ανησυχία με τους μετανάστες. Σε συνέντευξή του, που αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλά πανό, ο υπουργός Οικονομίας της προηγούμενης κυβέρνησης χαρακτήρισε τους νεαρούς Ιταλούς «bamboccioni», («μεγάλα μωρά») που δεν μπορούν ακόμη να αφήσουν την οικογενειακή εστία.
«Το κίνημα σηματοδοτεί την επανεμφάνιση ενός εξεγερσιακού λόγου, ενός λόγου ρήξης με την προηγούμενη γενιά», αναλύει ο Φραντσέσκο, μεταπτυχιακός φοιτητής στη Φλωρεντία. «Πρόκειται για την πρώτη γενική μάχη ενάντια στην επισφαλή εργασία, αλλά και για την απόρριψη μιας κοινωνίας που έχει οργανωθεί εις βάρος των νέων και στην οποία η ευελιξία δεν συνοδεύθηκε ποτέ από την κατοχύρωση εγγυήσεων».
Φασίστες εναντίον των μαθητών
Γεμάτο ενθουσιασμό, το «ανώμαλο κύμα» επέδειξε μεγάλη ωριμότητα όταν έγινε προσπάθεια να παρασυρθεί στο πεδίο της βίας, κυρίως με την προβοκάτσια της 29ης Οκτωβρίου, όταν η αστυνομία επέτρεψε ευγενικά σε ομάδα νεοφασιστών να περάσει φορτηγό με σιδηρολοστούς σε πεζόδρομο κοντά στη Γερουσία και, στη συνέχεια, προστάτευσε τη διαφυγή τους, όταν αυτοί επιτέθηκαν σε διαδηλωτές.
Ωστόσο, η εικόνα πιτσιρικάδων 13-14 ετών να τρέχουν πανικόβλητοι από τα χτυπήματα των σκίνχεντ δεν ευνόησε την κυβέρνηση. Ο Μπερλουσκόνι απείλησε, επίσης, ότι θα διατάξει την αστυνομία να εκκενώσει τα κατειλημμένα πανεπιστήμια. Το κίνημα απάντησε με το πανό «Δεν φοβάμαι» (αναφορά σε δημοφιλές μυθιστόρημα μεταξύ των νέων), που απλώθηκε από άκρη σε άκρη της χερσονήσου. (6)
Ωστόσο, σε μια χώρα που ταλανίζεται ακόμη από τη συνεχώς χειραγωγούμενη μνήμη των «μολυβένιων χρόνων», η ενστικτώδης επιλογή της μη βίας δεν σημαίνει την υιοθέτηση ενός παραλυτικού σεβασμού στη νομιμότητα.
Όπως εξηγεί η Τάνια, φοιτήτρια πολιτικών επιστημών στο πανεπιστήμιο Λα Σαπιέντσα, «η τακτική των καταλήψεων ήταν αυθόρμητη, αλλά και αποτέλεσμα της παρακολούθησης του κινήματος ενάντια στις προσωρινές συμβάσεις στη Γαλλία, το 2006: καταλήψεις σιδηροδρομικών σταθμών, κλείσιμο δρόμων. Είναι ένας τρόπος να αποφευχθεί η μετωπική σύγκρουση με τις δυνάμεις της τάξης, δεδομένης της φήμης της ιταλικής αστυνομίας στον τομέα αυτόν. Μας επιτρέπει, όμως, ταυτόχρονα, να βγούμε από το πανεπιστήμιο, να καταγράψουμε δημόσια την παρουσία μας, να μιλήσουμε με τον κόσμο, έχοντας επίγνωση ότι δεν αγωνιζόμαστε μόνο για το πανεπιστήμιο, αλλά για μια ολόκληρη γενιά, για πολλά κοινωνικά στρώματα, με έναν λόγο που αναφέρεται στην κρίση. Μετρήσαμε, λοιπόν, σε ποιον βαθμό το κίνημά μας ενέπνεε την κοινωνική συμπάθεια». (7)
Στις 15 και 16 Νοεμβρίου, στη Ρώμη, την επομένη μιας συγκέντρωσης-«λαοθάλασσας», η συνέλευση των πανεπιστημίων όλης της χώρας, χωρισμένη σε διάφορα εργαστήρια (για την έρευνα, για την παιδαγωγική, για την κοινωνική προστασία...), συνέτασσε σειρά κειμένων «για την αυτο-μεταρρύθμιση του πανεπιστημίου». Το εργαστήρι για την κοινωνική προστασία, με τη συμμετοχή 1.000 ατόμων, δήλωνε, στον πρόλογο της εισήγησής του: «Ο αριθμός των ανθρώπων που εισάγονται στο σύστημα της ανώτατης εκπαίδευσης μεγαλώνει, πολλοί, όμως, σπουδάζουν με δάνεια. Και οι γνώσεις που αποκτούν απαξιώνονται όλο και περισσότερο. Επομένως, ο αγώνας μεταφέρεται στο πεδίο της αγοράς εργασίας (όπου η παραγωγή γνώσης και η εκπαίδευση κατέχουν πάντοτε σημαντικότερη θέση) και στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας».
Την παραμονή της γενικής απεργίας της 12ης Δεκεμβρίου, η υπουργός Παιδείας Τζέλμινι έκανε μια πρώτη υπαναχώρηση: η επαναφορά του «μοναδικού δασκάλου» γινόταν προαιρετική και τα σχολεία θα παραμένουν ανοικτά όλη την ημέρα, ενώ η μεταρρύθμιση στα ΑΕΙ μετετίθετο για το 2010.
Οι περικοπές δαπανών, όμως, δεν επανεξετάζονταν. Παρά τις καταρρακτώδεις βροχές, στις διαδηλώσεις της CGIL, των πρωτοβάθμιων συνδικάτων και του «ανώμαλου κύματος» η συμμετοχή ήταν εντυπωσιακή (ενάμισι εκατομμύριο διαδηλωτές, σύμφωνα με τη CGIL). Ακόμη κι αν, μετά τις διακοπές των εορτών, το «κύμα», φαίνεται απίθανο να αποσυρθεί ήσυχα από το προσκήνιο.
Η «onda» έκανε να ακουστεί, από άκρο σε άκρο της ιταλικής χερσονήσου, το σύνθημα: «Δεν θα πληρώσουμε για την κρίση σας». Πρόκειται για το πρώτο κοινωνικό κίνημα μεγάλης εμβέλειας στην Ευρώπη, μετά το ξέσπασμα της οικονομικο-χρηματοπιστωτικής κρίσης, και, σίγουρα, όχι για το τελευταίο. Ήδη, οι «σέρφερ» του «κύματος» είδαν τους συναδέλφους τους να κινητοποιούνται στην άλλη ακτή του Ιονίου πελάγους, στην Ελλάδα, όπου ο ξεσηκωμός της νεολαίας πήρε άλλες μορφές. Στην Ιταλία, εκδηλώσεις αλληλεγγύης στην ελληνική νεολαία συνόδευσαν τη γενική απεργία.
Κάνοντας αναφορά στον Αλέξη Γρηγορόπουλο, τον νεαρό που σκότωσε η αστυνομία στην Αθήνα, το σύνθημα της «onda» έλεγε: «Ασύλληπτοι, ανυπότακτοι, ακαπέλωτοι. Από την Ελλάδα στην Ιταλία με τον Αλέξη στην καρδιά μας».
Εδώ, εκεί και αλλού, περιμένουμε κι άλλα κύματα.
