Μαζί με 32 εταίρους, το αμερικανικό Κογκρέσο και ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό (UNESCO), εγκαινίασαν στις 21 Απριλίου την Παγκόσμια Ψηφιακή Βιβλιοθήκη (ΒΝΜ). Πρόκειται για έναν δικτυακό τόπο, ο οποίος προσφέρει δωρεάν πρόσβαση σε ψηφιοποιημένες πηγές, που προέρχονται από την πνευματική κληρονομιά του πλανήτη: Η Google είναι ο κύριος επενδυτής και «προσέφερε 3 εκατ. δολάρια (2,13 εκατ. ευρώ) δίχως αντάλλαγμα», όπως εξηγεί ο Ρόνι Αμελάν της UNESCO. (1)
Το εγχείρημα προστίθεται στο Europeana και το Google Books. Το πρώτο ξεκίνησε το 2008 με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, με στόχο να καταστήσει προσβάσιμη, στο Διαδίκτυο, την πνευματική κληρονομιά των εθνικών βιβλιοθηκών καθώς και άλλων τόπων διατήρησής της στα κράτη-μέλη της Ένωσης. Η αυτοκρατορία της Google, στην προσπάθειά της να ψηφιοποιήσει πλήρως την πραγματικότητα, υπήρξε μία από τις πρώτες που ανέπτυξαν τη δική τους εικονική βιβλιοθήκη, η οποία αριθμεί πλέον περισσότερα από επτά εκατ. έργα. (2) Η ψηφιοποίηση «του συνόλου των γνώσεων της ανθρωπότητας» συνοδεύεται από την ανάπτυξη των ebooks (ηλεκτρονικών βιβλίων), που αποκαλούνται και readers. Παρά την αναγγελία με τυμπανοκρουσίες το 2001, το ebook πρώτης γενιάς υπήρξε ολοκληρωτική αποτυχία. Ομως επανέρχεται σήμερα δυναμικά μέσα σε μια συγκυρία πολύ πιο ευνοϊκή: η ψηφιακή τεχνολογία έχει κατακλύσει τη ζωή μας και ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπινων δραστηριοτήτων έχει μεταβιβαστεί στις μηχανές.
Ο αμερικανικός γίγαντας Amazon έβγαλε το Kindle (που επιτρέπει την online αγορά περιεχομένου που πωλείται από... την Amazon). Η Sony έβγαλε το reader PRS 505, η iRex, θυγατρική της Philips, το iLiad και η Booken το Cybook. Οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας επιθυμούν επίσης να τοποθετηθούν στην αγορά: η Orange με το Read & Go και η SFR με το GeR2. Οι υπολογιστές τσέπης (PDA) και τα κινητά τηλέφωνα, κυρίως το iPhone, προτείνουν επίσης ανάλογο περιεχόμενο. Η μάχη λοιπόν καλά κρατεί ανάμεσα στις διαφορετικές συσκευές ανάγνωσης και τους τύπους αρχείων με τους οποίους είναι συνδεδεμένα (PDF, Mobipocket, HTML, ΤΧΤ...).
Τα συγκεκριμένα οράματα και συμφέροντα, που πολλές φορές αποκλίνουν, εδράζονται σε μια κοινή λογική και στρατηγική. Το βιβλίο, περικυκλωμένο από παντού, είναι υποχρεωμένο να περάσει στην ψηφιακή εποχή. Πολυεθνικές εταιρείες ηλεκτρονικών, γίγαντες του Ιστού και μικρές start-up εταιρείες προβλέπουν ένα κοίτασμα κερδοφορίας, μια περιοχή που δεν πρέπει να ξεφύγει από την τεχνολογία. Το οικονομικό διακύβευμα για τη Γαλλία είναι τεράστιο: (3 δισ. ευρώ τζίρος το 2007 για 75.000 τίτλους βιβλίων που εκδόθηκαν και 485 εκατ. αντίτυπα που πωλήθηκαν), γεγονός που εκτινάσσει το βιβλίο στην πρώτη θέση της πολιτιστικής βιομηχανίας.
Αρκετοί φορείς της βιομηχανίας του βιβλίου εκφράζουν ενδοιασμούς. Παρά τους διθυραμβικούς λόγους των γιγάντων του ψηφιακού κόσμου, των φανατικών οπαδών των νέων τεχνολογιών και κάποιων ένθερμων θεωρητικών που προωθούν το ebook, οι φορείς αυτοί ωθούνται στην ψηφιοποίηση από το φόβο της απομόνωσης και κατόπιν της εξαφάνισης. Ο μηχανισμός της αυτοεκπληρούμενης προφητείας είναι σε πλήρη λειτουργία. Το φαινόμενο της αλυσιδωτής αντίδρασης ωθεί κάθε φορέα να περάσει στην ψηφιακή τεχνολογία: για να μην αφήσει χώρο στους Αμερικανούς (πρόγραμμα Gallica), (3) για να ανταγωνιστεί τις «οργανώσεις που δεν άπτονται της εμπορίας του βιβλίου» (επιτροπή Alire-SLF) (4) για να μην τον προσπεράσουν οι «μεγάλοι» (5) κ.λπ.
Οι προσπάθειες να αρθρώσει δομημένο κριτικό λόγο σκοντάφτουν στη συνήθη επωδό: «Η χειρότερη στάση που θα μπορούσε κανείς να υιοθετήσει μπροστά στις σύγχρονες μεταβολές θα ήταν να υποστηρίξει μια θέση τεχνοφοβική και συντηρητική, με άλλα λόγια μια πολιτική καθεστηκυίας τάξης, κατ’ ανάγκη "συντεχνιακή", που είναι καταδικασμένη να αποτύχει και η οποία εντέλει δεν θα μπορούσε παρά να ενισχύσει τη δύναμη του εκδοτικού ολιγοπωλίου», (6) εξηγεί ο Ζερόμ Βιντάλ.
Μια από τις μεγαλύτερες αυταπάτες αποτελεί η πεποίθηση ότι η ψηφιοποίηση, αν έχει προετοιμαστεί κατάλληλα, είναι σε θέση να επιτρέψει στη βιομηχανία του βιβλίου να διατηρήσει το οικονομικό μοντέλο και τη δομή της, προχωρώντας μόνο σε κάποιες διαρθρωτικές αλλαγές. Κατά τους Alire-SLF, το βιβλιοπωλεία θα μπορούσαν «να εκμεταλλευθούν εξ ολοκλήρου όλες τις ψηφιακές ευκαιρίες» και οι εκδότες και βιβλιοπώλες «να παίξουν ακόμα καλύτερα τον ρόλο του μεσάζοντα». (7)
Ωστόσο, παρόλο που το παραδοσιακό μοντέλο των εκδόσεων θα ήταν δυνατόν ν’ αναπαραχθεί, ο ψηφιακός κόσμος θα μεταβάλει σε βάθος την οντότητα των ενδιάμεσων φορέων (βιβλιοπωλεία, εκδοτικοί οίκοι, βιβλιοθήκες).
Σε κάθε τεχνολογική επανάσταση, το σημείο έναρξης είναι η αναπαραγωγή του προηγούμενου μοντέλου μέχρις ότου το νέο μέσο να εφεύρει την ιδιαίτερή του μορφή. Στις αρχές της τυπογραφίας, αναπαράγονταν χειρόγραφα αρχιγράμματα. Στα πρώτα χρόνια της τηλεόρασης, κινηματογραφούνταν ραδιοφωνικές εκπομπές, θεατρικά έργα και συζητήσεις.
Η κουλτούρα του Ιστού
Η τεχνολογία δεν είναι ποτέ ουδέτερη. Δεν εξαρτάται από την καλή ή κακή χρήση που γίνεται, διότι αυτό συμβαίνει παράλληλα. Η τεχνολογία μάς εισάγει σε ένα νέο κόσμο, ο οποίος έχει ιδιαίτερα προτερήματα και μειονεκτήματα σε σχέση με τον παλαιότερο. Πρέπει, λοιπόν, να λαμβάνουμε υπόψη τις επικρατούσες τάσεις (και να περιοριζόμαστε, για παράδειγμα, στο να αναλύουμε τη βοήθεια που προσφέρει το Διαδίκτυο στους ερευνητές) καθώς και τη στάση ζωής στην οποία οδηγεί. Τόπος μιας νέας κουλτούρας, η οποία λειτουργεί σύμφωνα με τις δικές του αξίες και τη δική του λογική, ο Ιστός θα βραχυκυκλώσει τις ενδιάμεσες δομές: «Η κοινωνία παύει να ορίζεται ως μια συλλογικότητα δομημένη από οργανισμούς διαμεσολαβητών και γίνεται ένα σύνολο μικρομονάδων στην κλίμακα του ατόμου». (8)
Καθώς πλήττονται άμεσα από την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών πωλήσεων, οι βιβλιοπώλες είναι οι μεσάζοντες που οδηγούνται πρώτοι στην εξαφάνιση - εκτός κι αν θεωρήσουν ότι η λειτουργία τους ως «ψηφιακών διαμεσολαβητών» (ήτοι ως διαχειριστών βάσεων δεδομένων) αποτελεί προέκταση της δραστηριότητάς τους.
Έχουν επιλέξει το συγκεκριμένο επάγγελμα, για να γίνουν μέρος ενός χώρου αφιερωμένου στα βιβλία, στις συμβουλές, στην ανταλλαγή και στη συνάντηση. Ο περιορισμός του χώρου εγγυάται την ποικιλία: στην κοινωνία του βιβλίου αντιστοιχούν δομές μεσαίου μεγέθους, στην ψηφιακή κοινωνία αντιστοιχούν ασφυκτικές παγκόσμιες στενωποί, με υπέρμετρη όμως ισχύ (Google, Amazon κ.λπ.), οι οποίες συνυπάρχουν με έναν μεγάλο αριθμό ομοειδών θυλάκων, που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Ωστόσο, μόνο σε μια κοινωνία με ανθρώπινο μέγεθος μπορεί να υπάρξει η πραγματική δημοκρατία.
Στην περίπτωση των βιβλιοθηκών, το να θεωρήσουμε ότι ο πνευματικός και πολιτιστικός πλούτος θα διευκολυνθεί με τη δυνατότητα πρόσβασης σε έναν άπειρο αριθμό κειμένων μέσω ενός εικονικού δικτύου σημαίνει να πιστέψουμε ότι η ισότητα δεν είναι υπόθεση παιδείας και κοινωνικών δομών, αλλά συνοψίζεται στην ισότητα πρόσβασης - που τροφοδοτεί, εξάλλου, τις φαντασιώσεις παντοδυναμίας («έχω μια βιβλιοθήκη μέσα στην τσέπη μου»).
Αντιθέτως, τα κινήματα χειραφέτησης καταπολέμησαν τη φιλελεύθερη αυτή θεώρηση της τυπικής ισότητας ευκαιριών, προκειμένου να υπερασπιστούν τη λαϊκή παιδεία, που πόρρω απέχει από το «μόνος απέναντι στη γνώση» που η άρχουσα τάξη προώθησε. Στη Γαλλία, μακράν του να είναι απρόσιτα, πολυάριθμα βιβλία είναι διαθέσιμα στις δημόσιες βιβλιοθήκες, τις οποίες επισκέπτεται ένας στους δύο Γάλλους! (9)
Το ίδιο το λειτούργημα του εκδότη όπως και η τεχνογνωσία του θα καταστούν άχρηστες, καθώς θα επιβάλλεται το ηλεκτρονικό βιβλίο. Η επιλογή, που είναι απαραίτητη σε κάθε εκδοτική παραγωγή εξαιτίας της υλικής υπόστασης του βιβλίου και των συνθηκών παραγωγής του (κόστος κατασκευής, διανομή, διαχείριση συγγραφικών δικαιωμάτων), δεν είναι πλέον τόσο σημαντική από τη στιγμή που το καθετί μπορεί να εκδοθεί online με ελάχιστο κόστος.
Εντέλει, και ίσως σε αυτό το σημείο έγκειται η ουσία της μετάλλαξης που εισάγει το ebook, αφού εξαφανιστεί η υλική υπόσταση του βιβλίου -και όλη η κουλτούρα που το συνοδεύει- η μορφή του κειμένου θα αποσυντεθεί. Θα γίνει αντικείμενο υπερμέσου (10)και η αναπαραγωγή της παραδοσιακής του μορφής, υπό τη στενή έννοια, σε ψηφιακή μορφή δεν θα συνεχιστεί για πολύ.
Στους θιασώτες της συγκατοίκησης ψηφιακής μορφής/χαρτιού ας θυμίσουμε ότι κατά τη διάρκεια των 30 ετών που ακολούθησαν την εμφάνιση της τυπογραφίας, η παραγωγή χειρογράφων αναπτύχθηκε σημαντικά ώς τον κορεσμό της αγοράς, η οποία ακολουθήθηκε από τη γενίκευση της χρήσης της τυπογραφίας, ενώ το χειρόγραφο κατέστη σιγά σιγά συλλεκτικό αντικείμενο. Ο παραλληλισμός με την παρούσα κατάσταση είναι εκπληκτικός (υπερπαραγωγή...), καθώς τα επιχειρήματα υπέρ των διπλών εκδόσεων χαρτί/ψηφιακή μορφή καθιστούν το βιβλίο προϊόν άξιο ενδιαφέροντος αποκλειστικά και μόνο για την ιδιότητά του ως αντικειμένου.
Η φύση του μέσου και το περιβάλλον του επηρεάζουν τον τρόπο ανάγνωσης. Το Διαδίκτυο προάγει την αποτελεσματικότητα, την αμεσότητα και τον όγκο των πληροφοριών. Η ανάγνωση είναι πιο αποσπασματική, κατακερματισμένη και ασυνεχής. Η ψηφιακή μορφή, «υπερκείμενο» και πολυμέσο, προϋποθέτει μια «υπερπροσοχή», την οποία οι αμερικανοί ψυχολόγοι αντιπαραθέτουν στην deep attention (βαθιά προσοχή), την οποία χρειάζεται η γραμμική ανάγνωση στο χαρτί.
Έλλειψη προσήλωσης
Ο κίνδυνος να καταστεί η κλασική ανάγνωση ανυπόφορη, ακόμα και σωματικά, είναι ορατός. Θα βρισκόμασταν τότε μπροστά στην «εξαφάνιση της γνωστικής ικανότητας (...) που θα αντικατασταθεί από την πληροφορική δεξιότητα». (11) Όπως υπογραμμίζει ο Νίκολας Καρ: «Το τελευταίο πράγμα που εύχονται οι επιχειρηματίες του Διαδικτύου είναι να ενθαρρύνουν την αργή και νωχελική ή συγκεντρωμένη ανάγνωση. Είναι προς το οικονομικό τους συμφέρον να ενθαρρύνουν την έλλειψη προσήλωσης». (12)
Αντιστρόφως, η δύναμη του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι δίνει ζωή σε έναν ορισμένο αριθμό ιδεών και τις υλοποιεί, πράγμα που αποτελεί αυτό καθαυτό το χώρο του δημοκρατικού διαλόγου. Ο ιστορικός Ροζέ Σαρτιέ έδειξε με επιτυχία πως, πέρα από το περιεχόμενο των εντύπων, η ίδια η πράξη της συλλογικής ή ατομικής ανάγνωσης, που ήταν κοινωνικά διαδεδομένη κατά τον 18ο αιώνα, παρήγαγε «τις πολιτιστικές καταβολές της Γαλλικής Επανάστασης», (13) ήτοι το κριτικό πνεύμα, την επιχειρηματολογία και την πολιτική ανταλλαγή... από τα φιλολογικά σαλόνια μέχρι τις βεγγέρες στα χωριά, όπου η προφορική ανάγνωση έδινε ζωή σε χώρους κοινού προβληματισμού.
Το χάρτινο βιβλίο, με τη γραμμικότητα και το πεπερασμένο του, με την υλική του υπόσταση και την παρουσία του, αποτελεί έναν σιωπηλό χώρο που οδηγεί στην αποτυχία τη λατρεία της ταχύτητας και την απώλεια του κριτικού πνεύματος. Αποτελεί σημείο αναφοράς, αντικείμενο εγγραφής για μια συνεκτική και διαρθρωμένη σκέψη, έξω από το δίκτυο και την αέναη ροή πληροφοριών: παραμένει ένα από τα τελευταία μετερίζια αντίστασης.
