Εξάλλου, παρ’ όλο που τα κράτη διαθέτουν τους κύριους μοχλούς απόφασης, η διακυβερνητικότητα δεν συνιστά πια τη μόνη συνιστώσα της διεθνούς συνεργασίας: νέες σχέσεις χτίζονται ανάμεσα σε κυβερνητικούς και μη θεσμούς. Η εθνική κυριαρχία είναι όλο και πιο περιορισμένη, όχι μόνο εξαιτίας τον οικονομικών και χρηματοπιστωτικών δυνάμεων που επιβάλλουν περιορισμούς, αλλά και, όπως δείχνει η ανάπτυξη του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ του Πόρτο Αλέγρε, από τον αυξανόμενο ρόλο των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και των πολιτών που τους στελεχώνουν. Η Χάρτα του ΟΗΕ υπήρξε, άλλωστε, προπομπός τους, ήταν αυτή που εφηύρε τον όρο ΜΚΟ και τους έδωσε συμβουλευτικό ρόλο στον ίδιο τον ΟΗΕ.
Είναι, λοιπόν, χάρη στον ΟΗΕ που αναδύθηκαν καινούργιες δυνάμεις κατά την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα. Το 1945 μόνο οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, κάποιες οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και οι κοινοβουλευτικές οργανώσεις ήταν παρούσες στη διεθνή σκηνή… Όλο και περισσότερο εμφανίζονται και άλλοι τύποι, όχι μόνο στον Βορρά, αλλά και στον Νότο, ιδιαίτερα στη Βραζιλία και την Αφρική. Το Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ, που χρόνο με το χρόνο δυναμώνει την παρουσία του, συμβολίζει τον αναβρασμό αυτό.
Παρά την κινητικότητα, όμως, δεν έχουμε ακόμα βρει τον τρόπο να δώσουμε στις ΜΚΟ μια αποτελεσματικότερη πρόσβαση στους κυβερνητικούς θεσμούς. Ποιον ρόλο, για παράδειγμα, θα μπορούσε να παίξει μια παγκόσμια γερουσία ή μια παγκόσμια ένωση πολιτών; Σε ποιο μοντέλο αντιπροσωπευτικότητας θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε; Πρόκειται για σημαντικό πρόβλημα, καθώς είναι εξαιρετικά δύσκολο να προκύψει μια πραγματική νομιμότητα μέσα από τα κινήματα. Τουλάχιστον, ξεκινώντας από σήμερα, θα μπορούσαμε να καλλιεργήσουμε τη συμβολή των κινημάτων, της αντιπαγκοσμιοποίησης της βασισμένης στον πολίτη, τις ηθικές αξίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Τα θεμελιώδη δικαιώματα κατέχουν κεντρική θέση στη λειτουργία του ΟΗΕ, ο οποίος θα έπρεπε να μπορεί πραγματικά να τα εγγυηθεί. Δομές όπως η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και ο Ύπατος Αρμοστής επιτρέπουν να ασκείται πίεση σε χώρες που τα παραβιάζουν. Πέρα από αυτά, όμως, η αποτελεσματικότητα του ΟΗΕ πρέπει να βελτιωθεί. Πώς; Εφοδιάζοντας με «δόντια» τις διεθνείς συνθήκες (για τις ελευθερίες, το περιβάλλον, την υγεία… ). Πώς θα εφεύρουμε, για παράδειγμα, σε παγκόσμιο επίπεδο, έναν θεσμό τόσο αποτελεσματικό όσο το Συμβούλιο της Ευρώπης, το οποίο επιβάλλει κυρώσεις δια του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρώπινων Δικαιωμάτων (1); Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στην Ευρώπη, δεν υπάρχει σε διεθνές επίπεδο ο ίδιος βαθμός κοινών δημοκρατικών αξιών, ούτε ο ίδιος βαθμός κοινών αρχών διακυβέρνησης που θα νομιμοποιούσαν τη δημιουργία ενός τέτοιου θεσμού. Και πώς θα φέρεις μπροστά σ’ ένα δικαστήριο, για μη εφαρμογή κανόνων υγείας, στέγασης ή εκπαίδευσης, μια φτωχή χώρα όπως το Περού ή τα Φίτζι;
Πρέπει, λοιπόν, να εργαστούμε για την προοδευτική κατασκευή της κοινής συνείδησης σε παγκόσμιο επίπεδο και να δώσουμε εκτελεστική ισχύ στην Χάρτα του ΟΗΕ. Το Προοίμιό της θέτει τους στόχους του ΟΗΕ: την ειρήνη και την ασφάλεια, την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων ανάμεσα στα έθνη στη βάση της ισότητας των πολιτών και της αυτοδιάθεσης των λαών, τη διεθνή συνεργασία με στόχο την επίλυση οικονομικών, κοινωνικών και ανθρώπινων προβλημάτων.
Έλλειψη πολιτικής βούλησης
Μπορούμε, επομένως, να πούμε ότι υπάρχουν και οι θεσμοί και οι διαδικασίες, αλλά λείπει η πολιτική βούληση. Δεν υπάρχει, για παράδειγμα, σε παγκόσμιο επίπεδο, θεσμός όμοιος με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με δικούς του πόρους, που θα μπορούσε να επιβάλει κοινές δράσεις. Ακόμα και το Συμβούλιο Ασφαλείας -που είναι εξάλλου ο μόνος μη δημοκρατικός θεσμός του ΟΗΕ, αφού τα πέντε μόνιμα μέλη του έχουν την υπεροχή- εξαρτάται από τα μέσα που του δίνουν οι κυβερνήσεις για να δράσει. Όταν υπάρχει συμφωνία για κοινούς στόχους, τα πράγματα εξελίσσονται, ακόμα κι αν είναι πιο δύσκολο ανάμεσα σε 191 αντί για 15 ή 25! Κάτι τέτοιο δεν είναι, λοιπόν, αδύνατο. Η δημιουργία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, το 2003, δείχνει ότι τα κράτη μπορούν να αποφασίσουν να αγωνιστούν ενάντια σε κοινά καθορισμένους κινδύνους και να αποδεχτούν, άρα, να περιορίσουν ή να εγκαταλείψουν την κυριαρχία τους.
Η αναγνώριση του τι είναι μη αποδεκτό, μπορεί να επεκταθεί και πέρα από τα ανθρώπινα δικαιώματα -το αποδεικνύει η δημιουργία του unaids (2), ακόμα κι αν αυτό κατέστη δυνατόν ελλείψει αντικρουόμενων συμφερόντων. Πώς, όμως, θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, να συμφωνήσουμε για το δίκαιο εμπόριο; Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου υποστηρίζει τα συμφέροντα των μεγάλων εμπορικών ομίλων. Γιατί, παρ’ όλο που η μάχη ενάντια στη φτώχεια αποτελεί έναν από τους βασικούς στόχους του ΠΟΕ, η διαπραγμάτευση γέρνει προς όφελος των υπερασπιστών του νεοφιλελευθερισμού, όπως φαίνεται από την περίφημη «συναίνεση της Ουάσινγκτον». Στις συναντήσεις του ΔΝΤ ή της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι υπουργοί προσπαθούν να υπερασπιστούν τους προϋπολογισμούς τους και όχι να βοηθήσουν τους φτωχούς.
Υποσχέσεις και δράσεις
Από τον ΟΗΕ λείπει ένας θεσμός υψηλότατου επιπέδου, όπως το Συμβούλιο Ασφαλείας, που θα έδινε τον σφυγμό και θα εξασφάλιζε τη συνοχή στο σύνολο των ήδη υπαρχόντων οικονομικών, χρηματοπιστωτικών και πολιτιστικών δομών. Η δράση του ΟΗΕ απέναντι στις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε (φτώχεια, πανδημίες, μόλυνση, εμπορευματοποίηση των δημόσιων αγαθών… ) δείχνει τα όριά της. Τη δεκαετία του ’90 διοργάνωσε μεγάλες συνδιασκέψεις για την υγεία, τα δικαιώματα των γυναικών, τη μάχη ενάντια στη φτώχεια, τα δημογραφικά προβλήματα, τα δικαιώματα του ανθρώπου, από τα οποία προέκυψαν εξαίρεται κείμενα. Πού είναι, όμως, η εφαρμογή τους;
Η δημιουργία ενός συντονιστικού θεσμού σε υψηλό επίπεδο θα επέτρεπε την ανατροπή της σημερινής ιεραρχίας των διεθνών συμβάσεων. Ένα συμβούλιο οικονομικής και κοινωνικής ασφάλειας που θα είχε την ίδια ικανότητα λήψης αποφάσεων με το σημερινό Συμβούλιο Ασφαλείας. Σαν ένα διευρυμένο G8 που θα συγκέντρωνε τις μεγάλες χώρες του Βορρά και του Νότου, καθώς και τις χώρες με τον μεγαλύτερο πληθυσμό. Θα μπορούσε να συνοδεύεται από έναν γενικό γραμματέα, ο οποίος θα λειτουργούσε ως εισαγγελέας, σηματοδοτώντας τις διαφορές ανάμεσα στις υποσχέσεις και τις δράσεις. Ρόλος του θα ήταν να ενθαρρύνει επιτέλους τον σεβασμό των αποφάσεων και να επαγρυπνεί για την εφαρμογή των προγραμμάτων δράσης.
