Όταν του τέθηκε το συγκεκριμένο ζήτημα από τη γαλλική ενημερωτική ιστοσελίδα Mediapart, στις 4 Ιουνίου, ο Λεβέντ Γιλμάζ, καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μπιλγκί της Κωνσταντινούπολης, απάντησε:
«Τη νύχτα του Σαββάτου (1η Ιουνίου), πραγματοποιήθηκαν συγκεντρώσεις που αναιρούν τυπολογίες αυτού του είδους. Είδαμε ακόμη και οπαδούς αντίπαλων ποδοσφαιρικών ομάδων να αλληλοβοηθούνται -τόσο αποτελεσματικά είχε δουλέψει το ισχυρό και ομόφωνο κάλεσμα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: μια εντυπωσιακή ζύμωση, χωρίς τα χαρακτηριστικά, τις ιδιαιτερότητες και τις διαχωριστικές γραμμές που συνδέονται με τις οργανώσεις των οπαδών.
Άλλωστε, η θεσμική αντιπολίτευση δεν επιχειρεί να υιοθετήσει πολιτικά τις εκατοντάδες χιλιάδες Τούρκους εξεγερμένους και το κίνημά τους, το οποίο, επομένως, αποτελεί αυθόρμητο λαϊκό γεγονός, χωρίς εκ των προτέρων διαμορφωμένο ιδεολογικό στίγμα, με επικεφαλής απλούς, υπεύθυνους πολίτες, οι οποίοι έφταναν στο σημείο να καθαρίζουν την πλατεία και το πάρκο της μετά τις αστυνομικές επιδρομές».
Προσπερνώντας την ερώτηση του δημοσιογράφου και την περιγραφή του κινήματος στην Αίγυπτο ως σύγκρουση μεταξύ ενός ισλαμικού νεφελώματος και ενός κοσμικού-δημοκρατικού καθεστώτος (νομίζει κανείς ότι ονειρεύεται), η απάντηση του καθηγητή Γιλμάζ απορρίπτει τις απλουστεύσεις με τις οποίες προσεγγίζεται η Τουρκία, αλλά και ο αραβικός κόσμος (Τυνησία, Αίγυπτος), και οι οποίες ανάγουν την πολιτική ζωή σε αντιπαράθεση μεταξύ δύο στρατοπέδων.
Για να έχει κανείς μια σαφή εικόνα του τι γράφεται για την Τουρκία (στα γαλλικά) μπορεί να συμβουλεύεται το blog του Αλέν Μπερτό «Ανθρωπολογία του σήμερα», το οποίο παρακολουθεί τα γεγονότα μέρα με τη μέρα. Επίσης, το blog του Ετιέν Κοπό, «Μια άλλη ματιά στην Τουρκία».
Ναι, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) έλκει την καταγωγή του από ένα ισλαμικό κίνημα πολιτικά συγγενές με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους. Είναι σημαντικό, εντούτοις, να γίνει μια αντικειμενική αποτίμηση των πεπραγμένων του ΑΚΡ από το 2002 που ανέλαβε την εξουσία και το οποίο επικράτησε σε άλλες δύο εκλογικές αναμετρήσεις, το 2007 και το 2011 (την τελευταία φορά, σχεδόν με το 50% των ψήφων).
Η πιο σημαντική πρόοδος που φέρει τη σφραγίδα του ΑΚΡ υπήρξε ο παραγκωνισμός του στρατού, ο οποίος γύρισε πίσω στους στρατώνες του (για την αναμέτρηση αυτή, βλ. «Ποιος κυβερνάει στην Τουρκία»). Μέχρι τότε, οι ένοπλες δυνάμεις έλυναν και έδεναν, διέθεταν μεγάλο πολιτικό βάρος, το οποίο γινόταν συχνά αντικείμενο καταγγελιών από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Γιατί είναι σαφές, ότι δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική πρόοδος όταν το Γενικό Επιτελείο των Ενόπλων Δυνάμεων αποφασίζει για σημαντικότατα θέματα. Ένα από τα προβλήματα της λεγόμενης αριστερής αντιπολίτευσης (του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος, CHP) είναι ότι αδυνατεί να διαλέξει μεταξύ πίστης και υπακοής στον στρατό, από τη μία, και δημοκρατίας, από την άλλη. Το CHP στεγάζει πολλά πολιτικά ρεύματα και δεν κατάφερε να αποτελέσει εναλλακτική λύση στο ΑΚΡ (έλαβε περίπου το 26% των ψήφων το 2011).
Σε μια συναρπαστική ιστοσελίδα με θέμα το ποδόσφαιρο και τη θέση του στη Μέση Ανατολή, τη «The Turbulent World of Middle East Soccer» (που αναφέρεται σε μεγάλη έκταση στους σκληροπυρηνικούς οπαδούς των ποδοσφαιρικών ομάδων και τον ρόλο τους, ειδικά στην Αίγυπτο), ο Τζέιμς Ντόρσεϊ γράφει, στις 2 Ιουνίου:
«Σε αντίθεση με τις μαζικές διαδηλώσεις που ανέτρεψαν ηγέτες σε χώρες της βόρειας Αφρικής, οι διαδηλώσεις διαμαρτυρίας στην Τουρκία βάζουν στο στόχαστρο έναν δημοκρατικά εκλεγμένο ηγέτη, ο οποίος έχει νικήσει σε τρεις εκλογικές αναμετρήσεις με σεβαστό ποσοστό, έχει ασκήσει την πρωθυπουργία σε μια περίοδο σημαντικής οικονομικής ανάπτυξης και έχει εδραιώσει ξανά τη χώρα του ως περιφερειακή δύναμη με παγκόσμιες φιλοδοξίες. Επίσης, οι διαδηλώσεις αυτές γίνονται σε μια χώρα που, σε αντίθεση με τις αραβικές χώρες και παρά τα αδύνατα σημεία της, είναι δημοκρατική και διαθέτει δραστήρια και ιδιαίτερα αναπτυγμένη κοινωνία των πολιτών».
Πρέπει, επίσης, να προστεθεί ότι η συγκεκριμένη κυβέρνηση είχε το θάρρος να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις με τους «τρομοκράτες» του Κόμματος Κούρδων Εργατών (ΡΚΚ).
Άρα, τι συνέβη; Γιατί μια διαδήλωση για το περιβάλλον στο κέντρο της Κωνσταντινούπολης μετατράπηκε σε κίνημα αμφισβήτησης;
Δύο παράγοντες έχουν παίξει ρόλο, τουλάχιστον έμμεσα, και έχουν προκαλέσει δυσαρέσκεια: η οικονομική επιβράδυνση (να σημειωθεί ότι, στην Τουρκία, οι κοινωνικές ανισότητες, παρά την αισθητή άμβλυνσή τους κατά τη δεκαετία του 2000, παραμένουν σημαντικές) και η ολοένα μεγαλύτερη αντίθεση στον ακτιβισμό της Άγκυρας στη Συρία.
Αλλά η κύρια ευθύνη για την εξέγερση βαραίνει αυτόν που ενσάρκωσε την επιτυχία του ΑΚΡ, τον πρωθυπουργό Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Έχοντας μεθύσει από τα επιτεύγματά του, ο Ερντογάν επιδιώκει να ενισχύσει με κάθε τρόπο την εξουσία του, να προωθήσει ένα προεδροκεντρικό Σύνταγμα που θα του επιτρέψει να ισχυροποιήσει το αξίωμα του αρχηγού του κράτους, περιφρονεί τους αντιπάλους του, πολλαπλασιάζει τις πρόχειρες πρωτοβουλίες.
Το σοβαρότερο ζήτημα είναι, αναμφίβολα, οι αυταρχικές παρεκτροπές που έχουν στείλει στη φυλακή δεκάδες δημοσιογράφους, εκατοντάδες αντιφρονούντες, ιδιαίτερα Κούρδους. Η βιαιότητα της καταστολής απέναντι στους διαδηλωτές της πλατείας Ταξίμ ένωσε εναντίον του ένα ευρύ, πολύ ετερόκλητο μέτωπο, που σίγουρα δεν περιορίζεται στους οπαδούς του «κοσμικού κράτους». Όπως θυμίζει ο Τζέιμς Ντόρσεϊ, για πρώτη φορά μετά από 30 χρόνια, οι οπαδοί των τριών μεγαλύτερων ποδοσφαιρικών συλλόγων της Κωνσταντινούπολης, παρότι αντίπαλοι, ενώθηκαν όλοι με τους διαδηλωτές, των οποίων η πολιτική και κοινωνική διαφοροποίηση είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη, όπως υπογραμμίζουν οι Ντίντεμ Κόλινσουερθ και Χιου Πόουπ στο «The Politics of an Unexpected Movement» (4 Ιουνίου):
«Ακόμη πιο εντυπωσιακή είναι η παρουσία αντίπαλων ομάδων, που δρουν πλάι πλάι, μεταξύ των οποίων εκπρόσωποι της κοινότητας των αλεβιτών (περίπου 10% του πληθυσμού στην Τουρκία), ακραίοι εθνικιστές, δεξιοί συντηρητικοί, ορισμένοι ισλαμιστές και οι Κούρδοι της Τουρκίας -μερικοί κρατώντας τη σημαία του ΡΚΚ. Ορισμένες πιο περιθωριακές οργανώσεις μετέχουν, επίσης, στις διαμαρτυρίες, μεταξύ τους αριστεριστές και μαρξιστές, καθώς και αναρχικοί με μαύρες σημαίες».
Το ερμηνευτικό σχήμα που θα ήθελε να προσεγγίσει τις διαδηλώσεις αυτές ως ένα κίνημα κατά του επανεξισλαμισμού της κοινωνίας, δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ο Λεβέντ Γιλμάζ σημειώνει: «Φυσικά, έχουμε να κάνουμε με μια συντηρητική μουσουλμανική κυβέρνηση, η οποία, όμως, δεν έχει ασκήσει θρησκευτική καταπίεση. Ο Ερντογάν παρουσιάζει μια αυταρχική δημόσια εικόνα. Μοιάζει σε τροχιά “πουτινοποίησης”. Αναμιγνύεται παντού και προκαλεί φόβο. Αυτή η πνιγηρή ατμόσφαιρα φόβου εξαπλώθηκε και σε χώρους που έμοιαζαν μορφωτικά εξοπλισμένοι για να αντισταθούν: τα μέσα ενημέρωσης, τα πανεπιστήμια...
Αλλά τα ερμηνευτικά σχήματα, στη Γαλλία ή αλλού, ωθούν, μερικές φορές, στον υπερτονισμό κάποιων συμπτωμάτων αυταρχισμού, δίνοντάς τους θρησκευτικές προεκτάσεις. Το παράδειγμα των πρόσφατων νομοθετικών διατάξεων που θέτουν περιορισμούς στην αγορά αλκοόλ είναι ενδεικτικό. Η υπόθεση μου φαίνεται ότι φανερώνει λιγότερη καταπίεση από ό,τι πολλές διατάξεις πέραν του Ατλαντικού, για παράδειγμα, όπου συχνά απαγορεύεται η πώληση αλκοόλ σε νέους κάτω των 21 ετών. Στην Τουρκία, η κυβέρνηση, εφαρμόζοντας την ήδη υπάρχουσα νομοθεσία, θέλει να θέσει περιορισμούς στην πώληση αλκοόλ μετά τις 10 το βράδυ ή κοντά σε σχολεία. Εγώ βλέπω περισσότερο τη σφραγίδα του συντηρητισμού παρά του ισλαμισμού σε μια τέτοια προσπάθεια».
Να σημειωθεί, επίσης, ότι ο έλεγχος των μεγάλων τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών μέσων ενημέρωσης από την κυβέρνηση επέτεινε την οργή των διαδηλωτών (βλ. «Dans la rue, la colère monte contre “CNN-Pingouins” et les médias turcs acquis au pouvoir», LeMonde.fr, 4 Ιουνίου).
Όσο ο Ερντογάν έλειπε στη βόρεια Αφρική, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, Μπουλέντ Αρίντς, αναγνώρισε τις «δίκαιες» διεκδικήσεις των οικολόγων, οι οποίες στάθηκαν αφορμή για να ξεσπάσει το κύμα αμφισβήτησης. Επίσης, ζήτησε «συγγνώμη» από τους πάρα πολλούς πολίτες που τραυματίστηκαν και εξέφρασε τη λύπη του για την υπερβολική χρήση δακρυγόνων από την αστυνομία, «που πυροδότησε την ένταση» (αυτά φυσικά πριν τη νέα βίαιη επέμβαση της αστυνομίας).
Υπάρχουν διαιρέσεις μέσα στο ΑΚΡ; Είναι βέβαιο, και, μάλιστα, οι το ίδιο υποδηλώνουν και οι δηλώσεις του προέδρου Γκιούλ, οι οποίες ήταν εξίσου κατευναστικές με τις δηλώσεις του αντιπροέδρου Αρίντς. Θα ήταν, όμως, πολύ πρόωρο να ξεγράψει κανείς τον Ερντογάν, ο οποίος διαθέτει ακόμη πολλαπλά ερείσματα και τεράστια επιρροή, μεταξύ των άλλων και σε μεγάλη μερίδα του τουρκικού λαού.
Υπάρχει και ένας ακόμη παράγοντας που θα παίξει τον ρόλο του. Τον θυμίζει ο Ντόρσεϊ: «Ο ισλαμιστής αντίπαλος του Ερντογάν, ο Φετουλάχ Γκιουλέν, ένας αυτοεξόριστος θρησκευτικός ηγέτης με ισχυρή επιρροή, ο οποίος ζει στην Πενσυλβάνια και διαθέτει ερείσματα στην αστυνομία, μπορεί κάλλιστα να θεώρησε τις κινητοποιήσεις ως ευκαιρία να αποδυναμωθεί ο πρωθυπουργός. Ο πρόεδρος Αμπντουλάχ Γκιούλ, που ανήκει στο κόμμα του Ερντογάν, θεωρείται πρόσωπο που βρίσκεται κοντά στον Γκιουλέν. Σε έναν καλυμμένο υπαινιγμό κατά του Ερντογάν, ο Γκιουλέν κήρυξε πρόσφατα κατά της αλαζονείας. Εξάλλου, κάποιες εκθέσεις που κυκλοφορούν στην Κωνσταντινούπολη αναφέρουν ότι ο στρατός, που μοιράζεται την καχυποψία των οπαδών του κοσμικού κράτους απέναντι στην κυβέρνηση, απέρριψε τα αιτήματα βοήθειας της αστυνομίας, ενώ ένα στρατιωτικό νοσοκομείο μοίρασε ακόμη και αντιασφυξιογόνες μάσκες στους διαδηλωτές».
