el | fr | en | +
Accéder au menu

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: Ένας πλανήτης που γερνάει

ΙΑΠΩΝΙΑ Το δημογραφικό ως νέα αγορά (;)

Το 2050, ο πληθυσμός της Ιαπωνίας θα έχει μειωθεί κατά 31 εκατομμύρια σε σχέση με το 2000. Πρόκειται για πρωτοφανές φαινόμενο για μια αναπτυγμένη χώρα. Έτσι, το ιαπωνικό αρχιπέλαγος κατέφυγε σε μια κλασική μέθοδο: να καθυστερήσει τη συνταξιοδότηση των εργαζόμενων, ενώ παράλληλα ποντάρει στην αύξηση της κατανάλωσης.

Η γήρανση, και σε ορισμένες περιπτώσεις, η μείωση του πληθυσμού έχουν σημαντικές οικονομικές, κοινωνικές, ατομικές και οργανωτικές συνέπειες. Η Ιαπωνία είναι ταυτόχρονα η χώρα η οποία έχει περισσότερο πληγεί από αυτές τις βαθύτατες, δομικές αλλαγές, αλλά και η πλέον προηγμένη όσον αφορά την καινοτομία σε αυτόν τον τομέα και τη δημιουργία μιας νέας αγοράς.

Η μείωση του πληθυσμού ξεκίνησε ήδη από το 2005. Τον Οκτώβριο του 2010, τα ηλικιωμένα άτομα άνω των 65 ετών αποτελούσαν το 23% του πληθυσμού, ενώ οι άνω των 50 ετών έφταναν το 43%: πρόκειται για τα υψηλότερα ποσοστά σε παγκόσμιο επίπεδο. Από τη μια πλευρά, η βαθύτατη αυτή αλλαγή της κοινωνίας εγκυμονεί αρκετές απειλές: έλλειψη εργατικού δυναμικού, απώλεια τεχνογνωσίας και συρρίκνωση της εσωτερικής αγοράς. Από την άλλη, ανοίγει προοπτικές γι’ αυτό που αποκαλείται «ασημένια αγορά» («silver market», από το ασημογκρίζο χρώμα των μαλλιών των ηλικιωμένων) ή «αγορά της γήρανσης».

JPEG - 192.8 kio

Σύμφωνα με τις προβλέψεις, το 2025 το ένα τρίτο των Ιαπώνων θα έχει ηλικία μεγαλύτερη των 65 ετών. Η δομή της πυραμίδας των ηλικιών θα χάνει ολοένα περισσότερο την αρχική της, κλασική μορφή και θα φθάσει μάλιστα στο σημείο να αναστραφεί, με τη μορφή της να θυμίζει πλέον εκείνη του τριγωνικού χαρταετού (βλ. γράφημα). Ο αριθμός των ηλικιωμένων θα συνεχίσει να αυξάνεται, ενώ ο συνολικός πληθυσμός θα μειωθεί στα 95 εκατομμύρια (έναντι 126,87 εκατομμύρια το 2000) λόγω της υπογεννητικότητας.

JPEG - 331.7 kio

Ήδη από το 2005, η δημογραφική πτώση συνοδεύεται από μείωση του εργατικού δυναμικού. Εάν δεν ληφθεί κανένα μέτρο για την αύξηση του ενεργού πληθυσμού, τότε θα μειωθεί με θεαματικό τρόπο. Η λύση που συγκεντρώνει την ομοφωνία μέσα στην κοινωνία συνίσταται στην αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων που εργάζονται. Θα μπορούσε επίσης να αυξηθεί και η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, καθώς το ποσοστό των εργαζόμενων γυναικών είναι χαμηλότερο από εκείνο που παρατηρείται στις υπόλοιπες αναπτυγμένες χώρες (71,6% για την κατηγορία των γυναικών ηλικίας 25-54 ετών, έναντι 75,2 για τις Ηνωμένες Πολιτείες, 81,3% για τη Γερμανία ή 83,8% για τη Γαλλία). Ωστόσο, η αλλαγή της νοοτροπίας (1), η οποία θα επέτρεπε μεγαλύτερο βαθμό ισότητας των φύλων, ενδέχεται να απαιτήσει πολύ καιρό, τη στιγμή που το ζήτημα της γήρανσης έχει ήδη τεθεί. Σύμφωνα με τη Λευκή Βίβλο της κυβέρνησης, το 2050 ο ενεργός πληθυσμός θα ανέρχεται στα 42,28 εκατομμύρια, έναντι 66,57 εκατομμυρίων το 2006 (2).

JPEG - 399.3 kio

Από το 2007, η γενιά των baby-boomers έχει τη δυνατότητα να συνταξιοδοτηθεί. Αυτή η εξέλιξη αναμενόταν ότι θα δημιουργήσει τόσο μεγάλες δυσκολίες, ώστε κάποιοι μίλησαν για νίσεν-νάνα-νεν μοντάι, για το «πρόβλημα του έτους 2007». Βασικά, αφορά τα άτομα που γεννήθηκαν την περίοδο 1947-1949: εάν επεκτείνουμε αυτόν τον ορισμό και στις δύο επόμενες χρονιές (1950 και 1951), η συγκεκριμένη γενιά φτάνει τα 10,7 εκατομμύρια άτομα, εκ των οποίων τα 8,2 ανήκουν στον ενεργό πληθυσμό: το ποσοστό τους υπερβαίνει το 12% του συνολικού ενεργού πληθυσμού. Εύκολα φαντάζεται κανείς την κατάσταση που θα επικρατούσε εάν αποφάσιζαν όλοι τους να συνταξιοδοτηθούν ταυτόχρονα…

Πολλοί ειδικοί φοβούνται ότι το κύμα αποχωρήσεων που αναμένεται θα προκαλέσει σοβαρές δυσλειτουργίες, τόσο στην αγορά, όσο και σε ολόκληρη τη χώρα. Καταρχήν, οι μισθωτοί αυτοί είναι κάτοχοι τεχνογνωσίας και η αποχώρησή τους από την επαγγελματική ζωή ενδέχεται να προκαλέσει την απώλεια πολύτιμης εμπειρίας. Ταυτόχρονα, έχει αρχίσει να διαγράφεται η έλλειψη εξειδικευμένου εργατικού δυναμικού. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο προέκυψε η ιδέα να παραμείνουν στην ενεργό ζωή οι εργαζόμενοι μέχρι την ηλικία των 65 ετών. Η συγκεκριμένη εξέλιξη υποχρεώνει τις επιχειρήσεις να προσαρμοστούν: καθώς τόσο οι φυσικές όσο και οι ψυχολογικές ανάγκες και ικανότητες αυτής της κατηγορίας εργαζομένων είναι διαφορετικές, είναι πιθανόν ότι οι μέθοδοι εργασίας θα πρέπει να αλλάξουν.

Το ζήτημα της τεχνογνωσίας και της εξειδίκευσης καθίσταται ακόμα πιο κρίσιμο από το γεγονός ότι η ιαπωνική οργάνωση της εργασίας στηρίζεται στην άμεση μεταφορά γνώσεων και δεξιοτήτων προς τους νεότερους κατά τη διάρκεια των εργάσιμων ωρών και των βραδινών «κοινωνικών συναντήσεων» των εργαζόμενων. Πράγματι, η μέθοδος που κυριαρχεί είναι η απόκτηση εργασιακών δεξιοτήτων και η επιμόρφωση μέσα στον χώρο εργασίας. Συνεπώς, μεγάλο μέρος της τεχνογνωσίας δεν έχει ποτέ καταγραφεί ρητά και κωδικοποιηθεί. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στην περίπτωση των πολύ μεγάλων επιχειρήσεων, οι οποίες λειτουργούν με το παραδοσιακό σύστημα της μονιμότητας των εργαζόμενων στην εταιρεία και της προαγωγής αυτών με κριτήριο την αρχαιότητά τους. Πρέπει δε να σημειωθεί ότι το σύστημα αφορά τα δύο τρίτα του εργατικού δυναμικού της χώρας. Όμως, η κωδικοποίηση των δεξιοτήτων θα απαιτήσει καιρό.

Για την ώρα δεν έχει παρατηρηθεί το κύμα αποχωρήσεων, το οποίο πολλοί φοβούνται. Αντίθετα, σύμφωνα με έρευνα του ιαπωνικού υπουργείου Υγείας, Εργασίας και Κοινωνικής Βοήθειας (3), ο αριθμός των εργαζόμενων ηλικίας 60-65 ετών αυξήθηκε κατά 9,3% το 2008 και κατά 4% το 2009. Το 2009, εργαζόταν το 76,5% των ατόμων αυτής της κατηγορίας. Μάλιστα, σχεδόν το ήμισυ (49,4%) των ατόμων ηλικίας 65-69 ετών συνεχίζουν να εργάζονται, ενώ, μετά την ηλικία των 70 ετών, σχεδόν ένα άτομο στα πέντε (19,9%) συνεχίζει την επαγγελματική του δραστηριότητα. Η συγκεκριμένη εξέλιξη οφείλεται στην τροποποίηση του νόμου για τη σταθεροποίηση της απασχόλησης των ηλικιωμένων ατόμων, ο οποίος παρέτεινε –σταδιακά, από το 2006 ώς το 2013 (4)- τον εργασιακό βίο από τα 60 στα 65 έτη: μεταξύ 2005 και 2009, ο αριθμός των τακτικά εργαζόμενων μισθωτών ηλικίας 60-64 ετών αυξήθηκε κατά 80,8%, ενώ ο αριθμός των εργαζόμενων άνω των 64 ετών αυξήθηκε κατά 104,9%. Ο στόχος της σημερινής κυβέρνησης είναι η αποχώρηση από την ενεργό ζωή να πραγματοποιείται στην ηλικία των 70 ετών.

JPEG - 145.3 kio

Βέβαια, ήδη, εδώ και πολύ καιρό, η συνταξιοδότηση πραγματοποιείται σε ηλικία κατά πολύ μεγαλύτερη από το νόμιμο όριο (σχεδόν σε ηλικία 70 ετών για τους άνδρες). Επιπλέον, στην Ιαπωνία υπάρχει μεγάλος αριθμός συνταξιούχων που εργάζονται (5), ενώ οι ηλικιωμένοι αποτελούν σημαντικό τμήμα της αγοράς εργασίας. Εύλογα, οι επιχειρήσεις πιέζουν για αλλαγή της μισθολογικής πολιτικής, η οποία στηρίζεται στην αρχαιότητα και, όπως υποστηρίζουν, αποτελεί αντικίνητρο για τη συνέχιση της απασχόλησης ατόμων με ηλικία μεγαλύτερη των 60 ετών.

Μεγαλύτερο πληκτρολόγιο και ευκολότερα εικονίδια στο κινητό τηλέφωνο RAKU RAKU

Εξάλλου, οι επιχειρηματίες προσπαθούν να κατακτήσουν (ή να δημιουργήσουν) νέες αγορές. Ήδη, οι άνω των 40 αποτελούν την πλειονότητα των καταναλωτών των προϊόντων ορισμένων βιομηχανιών, εκτοπίζοντας τη νέα γενιά, η οποία στο παρελθόν αποτελούσε την πελατεία στην οποία στόχευαν κατά προτίμηση. Η περίπτωση της αγοράς της πάνας μιας χρήσης αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα που φωτίζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ιαπωνική πραγματικότητα: για πρώτη φορά στην ιστορία, οι πωλήσεις στις πάνες ακράτειας για ενήλικες έφθασαν στο ίδιο επίπεδο με τις παιδικές. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της επόμενης διετίας, στις πρώτες αναμένεται να καταγραφεί αύξηση κατά 40%, ενώ στις δεύτερες μείωση κατά 10%.

Η «ασημένια αγορά» αποδεικνύει ότι η δημογραφική κρίση, η οποία αρχικά εκλαμβανόταν ως κίνδυνος, ενδέχεται να αναδειχθεί και σε μια ευκαιρία για την τόνωση της απασχόλησης. Με άλλα λόγια, η κρίση κρύβει και μια ευκαιρία. Αυτό επιβεβαιώνεται εξάλλου και από τους χαρακτήρες του κινεζο-ιαπωνικού αλφάβητου, στο οποίο το δεύτερο ιδεόγραμμα της λέξης «κρίση» (κίκι) σημαίνει επίσης και «ευκαιρία» (κικάι).

Αυτή τη στιγμή, ο επιχειρηματικός κόσμος έχει στραμμένη την προσοχή του σε αυτήν τη γενιά, η οποία και θα αποτελέσει τη σημαντικότερη αγορά (βέβαια, αυτό ισχύει στην περίπτωση του πλέον ευκατάστατου τμήματος αυτής της κατηγορίας πληθυσμού). Οι baby-boomers -οι οποίοι εξακολουθούν να είναι δραστήριοι και γεμάτοι ενεργητικότητα- αποτελούν μια πληθυσμιακή υποομάδα η οποία διαθέτει σημαντικούς οικονομικούς πόρους, είναι γεμάτη περιέργεια για τις τεχνολογικές καινοτομίες και διψάει για καταναλωτισμό. Έτσι, όταν πάρουν τη σύνταξή τους και αποκτήσουν ελεύθερο χρόνο, αποτελούν μια αγορά την οποία εποφθαλμιούν ιδιαίτερα οι επιχειρήσεις.

Εξάλλου, σε αυτούς ανήκει ένα μεγάλο μέρος των χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων της χώρας, και ιδιαίτερα το δημόσιο χρέος. Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις (οι οποίες χρονολογούνται από το 2009), οι πενηντάρηδες κατέχουν το 21%, οι εξηντάρηδες το 31% και τα άτομα ηλικίας άνω των 70 ετών το 28%. Επιπλέον, οι ηλικιωμένοι Ιάπωνες συνήθως δεν έχουν χρέη και διαθέτουν ιδιόκτητη κατοικία. Μάλιστα, αυτά τα εξασφαλισμένα από οικονομικής άποψης άτομα αποκαλούνται ροζίν κιζόκου («η αριστοκρατική ευγένεια των παλαιών»).

Ήδη, οι επιχειρήσεις έχουν κατορθώσει να προσαρμόσουν τα προϊόντα τους σε αυτήν την ηλικιακή κατηγορία και έχουν επινοήσει νέα προϊόντα και τεχνολογίες που απευθύνονται σε αυτήν την πελατεία με τη μεγάλη αγοραστική δύναμη. Το κινητό τηλέφωνο RAKU RAKU («Εύκολο Εύκολο») αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: τα εικονίδιά του και τα κείμενά του διαβάζονται ευκολότερα, το πληκτρολόγιό του είναι μεγαλύτερο και οι εφαρμογές του ευκολότερες. Αποτελεί μια σύνθεση όλων των τεχνολογικών επιτευγμάτων και χάρη στον σχεδιασμό του προσελκύει αγοραστές από όλες τις ηλικιακές κατηγορίες. Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κονσόλα ηλεκτρονικών παιχνιδιών Wii της Nintendo, η οποία γνωρίζει απίστευτη επιτυχία: γοητεύει ολόκληρη την οικογένεια και γύρω της συγκεντρώνονται άτομα από διαφορετικές γενιές για να παίξουν το ίδιο παιχνίδι, ακόμα και οι παππούδες (6).

Όμως, κι άλλες επιχειρήσεις έχουν υιοθετήσει τη συγκεκριμένη προσέγγιση «Εύκολο Εύκολο»: το 2007, η Panasonic λάνσαρε το Raku Raku Walk, ένα μηχάνημα άσκησης το οποίο απευθύνεται σε άτομα που υποφέρουν από προβλήματα στα γόνατα: ενισχύει τους μύες της γάμπας και ανακουφίζει ταυτόχρονα τις αρθρώσεις. Όσο για την εταιρεία Wacoal, η οποία κατέχει ηγετική θέση στον τομέα των γυναικείων εσώρουχων, δημιούργησε τη μάρκα Raku Raku Partner, η οποία απευθύνεται τόσο στα ηλικιωμένα άτομα, όσο και στο προσωπικό που τα φροντίζει. Για παράδειγμα, τα ιδιαίτερα φαρδιά μανίκια επιτρέπουν στις ηλικιωμένες να βάζουν ή να βγάζουν μόνες τους ορισμένα ρούχα. Επίσης, το κούμπωμα έχει απλοποιηθεί: τα κουμπιά έχουν οβάλ σχήμα ή έχουν αντικατασταθεί από σούστες με προεξέχουσες γωνίες ή από κουμπώματα «κριτς-κρατς». Επίσης, ορισμένα ρούχα σχεδιάζονται κατά τρόπο ώστε να προστατεύουν από τους τραυματισμούς: η Anshin Walker (η λέξη ανσίν σημαίνει «ασφάλεια») διαθέτει στην αγορά, ήδη από το 2007, ένα λαστέξ με ειδικές φουσκωτές ενισχύσεις, οι οποίες προστατεύουν τον μηριαίο αυχένα σε περίπτωση πτώσης, ενώ παράλληλα στηρίζουν τους μύες όταν ο ηλικιωμένος κάθεται ή βαδίζει…

Μια άλλη αγορά που γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη είναι εκείνη των κατοικιών ειδικά για ηλικιωμένους. Παραδοσιακά, οι ηλικιωμένοι συνήθιζαν να μένουν μαζί με τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους και πολύ συχνά έβλεπε κανείς να συγκατοικούν τρεις γενιές κάτω από την ίδια στέγη. Πλέον, αυτή η κατάσταση αφορά μονάχα το 45% των ατόμων άνω των 65 ετών, έναντι σχεδόν 70% το 1980 (7). Με τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή των νεότερων (κυρίως την αστικοποίηση και την κινητικότητα στην εργασία) και την αύξηση του προσδόκιμου χρόνου ζωής, ολοένα και περισσότεροι συνταξιούχοι αποφασίζουν να μείνουν μόνοι τους: αυτό συνεπάγεται συχνά αλλαγές στην κατοικία τους και τονώνει την αγορά της ανακαίνισης κατοικιών. Άλλοι εγκαθίστανται σε συγκροτήματα κατοικιών που διαθέτουν ιατρική υποστήριξη ή σε γηροκομεία. Στον δυτικό Τύπο γίνεται συχνά λόγος για ρομπότ προγραμματισμένα να παρέχουν υπηρεσίες περίθαλψης στους ηλικιωμένους. Ωστόσο, για την ώρα τουλάχιστον, η βιομηχανία δεν έχει ανταποκριθεί στις προσδοκίες που δημιούργησε, όσο κι αν η Ιαπωνία εξακολουθεί να είναι πρωτοπόρος σε αυτόν τον τομέα και το ερευνητικό έργο συνεχίζεται.

Βέβαια, με την κρίση (8), οι Ιάπωνες περιορίζουν τις δαπάνες τους. Οι baby-boomers που έχουν χρήματα άρχισαν να αποταμιεύουν για να είναι σε θέση να υποστηρίξουν οικονομικά τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους. Από την άλλη πλευρά, για να καλύψουν τις βιοτικές τους ανάγκες, οι Ιάπωνες αντλούν από τις αποταμιεύσεις τους: μάλιστα, ενώ το 1990 αποταμίευαν το 21% του ακαθάριστου εισοδήματός τους, σήμερα αποταμιεύουν μονάχα το 6%.

Βέβαια, η Ιαπωνία ενδιαφέρθηκε κυρίως για τους εύπορους ηλικιωμένους με καλή υγεία, και πολύ λιγότερο για τους φτωχούς και άρρωστους. Κι όμως, αυτή ακριβώς η κατηγορία ενδέχεται να αυξηθεί σημαντικά στο μέλλον και τελικά η «ασημένια αγορά» να μοιάζει με κάτι εντελώς διαφορετικό από εκείνο το οποίο είχαν φανταστεί οι εμπνευστές της. Οι μισθολογικές ανισότητες και η φτώχεια που πλήττει πολλούς ηλικιωμένους απειλούν να μετατραπούν σε ωρολογιακή βόμβα (9). Αυτή τη στιγμή, το 25,4% των ατόμων ηλικίας άνω των 75 ετών ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, έναντι 16,1% κατά μέσο όρο για τις χώρες του ΟΟΣΑ και 10,6% για τη Γαλλία. Το γεγονός αυτό θα έπρεπε να σημάνει συναγερμό, τόσο στις αρχές όσο και στις επιχειρήσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να δεσμευτούν ότι θα εξασφαλίσουν στους ηλικιωμένους τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που είναι αναγκαία στην καθημερινή τους ζωή.

Florian Kohlbacher

Υπεύθυνος του τομέα Οικονομίας και Επιχειρήσεων του Γερμανικού Ινστιτούτου Ιαπωνικών Σπουδών του Τόκιο και μέλος του Διεθνούς Φόρουμ για τη Γήρανση και τη Δημογραφία. Συγγραφέας (από κοινού) του The Silver Market Phenomenon: Marketing and Innovation in the Aging Society, Springer, Χαϊδελβέργη, 2011 (δεύτερη έκδοση).
Παπακριβόπουλος Βασίλης (μτφ)

(1(ΣτΜ) Η ιαπωνική κοινωνία είναι βαθιά συντηρητική: ελάχιστες γυναίκες κατέχουν θέση στελέχους ή κάνουν καριέρα. Μάλιστα, πολλές από αυτές εργάζονται σε ξένες επιχειρήσεις, οι οποίες βρήκαν σε αυτήν την περίπτωση ένα εξαιρετικά καταρτισμένο και δυναμικό εργατικό δυναμικό, τη στιγμή που οι άνδρες συνάδελφοί τους δυσανασχετούσαν στην ιδέα να εργαστούν για λογαριασμό δυτικών εργοδοτών.

(2«Λευκή Βίβλος για τον πληθυσμό», Υπουργείο Υγείας, Εργασίας και Κοινωνικής Βοήθειας, 2009.

(4Τον Απρίλιο του 2006, η ηλικία συνταξιοδότησης αυξήθηκε στα 62 έτη, στη συνέχεια στα 63, την περίοδο 2007-2009, στα 64, την περίοδο 2010-2012 και στα 65 το 2013.

(5Οι εργοδότες έχουν τη δυνατότητα να επαναπροσλάβουν τους συνταξιούχους, με λιγότερο ευνοϊκό καθεστώς όμως, και χωρίς τις εγγυήσεις και τα πλεονεκτήματα που απολάμβαναν προηγουμένως. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, οι εργοδοτικές οργανώσεις προτιμούν να συνταξιοδοτούνται οι εργαζόμενοι σε ηλικία 60 ετών και στη συνέχεια να επαναπροσλαμβάνονται με ελαστικές μορφές απασχόλησης και χαμηλότερο μισθό.

(6(ΣτΜ) Από τους πρώτους που προσαρμόστηκαν ήταν η –ανθηρή- ιαπωνική βιομηχανία του πορνό. Ο μέσος όρος της ηλικίας των πρωταγωνιστών των ταινιών, των πορνοπεριοδικών και των μάνγκα του είδους αυτού ανεβαίνει αισθητά, έτσι ώστε να μπορεί ευκολότερα να ταυτιστεί μαζί τους το κοινό που γερνάει. Μάλιστα, εντυπωσιακή αύξηση γνωρίζει και η ειδική κατηγορία ταινιών πορνό στις οποίες πρωταγωνιστούν άνδρες της τρίτης –ή και της τέταρτης- ηλικίας. Μεγάλος σταρ αναδείχθηκε ο –γεννημένος το 1935- Σιγκέο Τοκούντα, ο οποίος μετά τη συνταξιοδότησή του έχει γυρίσει περισσότερες από 350 ταινίες! Βλέπε ΓΑΛΕΡΑ, τ. 48, Οκτώβριος 2009, «Πορνοστάρ ετών 70 (και βάλε)».

(7Βλέπε Maren Godzik, «New housing options for the elderly in Japan: The example of Tokyo’s odogawa ward», Imploding Populations in Japan and Germany, Brill, Λέιντε, 2011.

(8(ΣτΜ) Η κρίση για την Ιαπωνία ξεκίνησε το 1992 και συνεχίζεται έως σήμερα με μικρά διαλείμματα

(9Το ιαπωνικό συνταξιοδοτικό σύστημα δίνει χαμηλές συντάξεις και δεν καλύπτει όλους τους μισθωτούς. Οι δε εργαζόμενοι που εργάστηκαν σε πολλές επιχειρήσεις, για μικρά χρονικά διαστήματα στην καθεμία αν και με πλήρες ωράριο, λαμβάνουν ψίχουλα. Μάλιστα, πολλοί συνταξιούχοι είναι υποχρεωμένοι να συνεχίσουν να εργάζονται για να κατορθώσουν να καλύψουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους.

Μοιραστείτε το άρθρο