«Το χάος αρχίζει όταν ο καθένας θεωρεί ότι μπορεί να ερμηνεύσει τους νόμους όπως νομίζει ο ίδιος». Ο εκλεπτυσμένος τόνος του εισαγγελέα, ενός γίγαντα 150 κιλών, δύσκολα κρύβει την ένταση που κυριαρχεί, στις 25 Ιουλίου 2014, στο Χμελνίτσκι, μια μεσαίου μεγέθους πόλη 260.000 κατοίκων, στην καρδιά της δυτικής Ουκρανίας. Η γραμματέας πλησιάζει για να παρακαλέσει τους είκοσι νεαρούς άνδρες, με τις μαύρες φόρμες, τις αρβύλες και τα κλομπ περασμένα στη ζώνη τους, να κάνουν υπομονή όσο ο εισαγγελέας συζητά με τους αρχηγούς τους, τον Γιούρι Λουτσιούκ και τον Ιβάν Κουσνίρ.
«Είμαστε καταγεγραμμένη οργάνωση», υποστηρίζει ο Λουτσιούκ. «Είμαστε προσεκτικοί και σεβόμαστε τους νόμους. Απορρίπτουμε τη βία. Για την ώρα, μπορείτε να μιλάτε με ανθρώπους σαν και εμάς, με επιχειρηματίες. Αλλά, σύντομα, εάν αυτή η κατάσταση συνεχιστεί, θα βρεθείτε μπροστά σε μια προλεταριακή επανάσταση». Εκφράζοντας τα παράπονά τους, οι δύο αυτοί επιχειρηματίες, επικεφαλής μιας τοπικής πολιτοφυλακής, εναλλάσσονται σε διάφορους ρόλους. Ένας δικαστικός υπάλληλος με γυαλιά, που κολυμπάει μέσα σε ένα τεράστιο κοστούμι, παρακολουθεί χωρίς να σηκώσει το κεφάλι.
Καταρχάς, υπάρχουν κάποιες στημένες ποινικές υποθέσεις ενάντια σε μέλη της ομάδας τους: αυτό πρέπει να τελειώσει. Έπειτα, ο Κουσνίρ παίρνει φόρα. Επικαλείται το άρθρο 5 του ουκρανικού Συντάγματος, το οποίο εγγυάται το «δικαίωμα του λαού στην άμεση άσκηση της εξουσίας», και αναφέρει και το άρθρο 147, το οποίο αναγνωρίζει στους πολίτες το δικαίωμα να διαχειρίζονται τα οικονομικά της τοπικής αυτοδιοίκησης. Συμπέρασμα; «Οι τοπικοί δημόσιοι υπάλληλοι πρέπει να εκλέγονται από τους πολίτες». Στα μάτια των δύο αυτών εργοδοτών, το ουκρανικό κράτος είναι διεφθαρμένο μέχρι το κόκκαλο. Απλώς πρέπει να το παρακάμπτεις. Ο εισαγγελέας δεν έχει πειστεί.
Ένοπλοι και «επαναστάτες» εργοδότες
Ο Λουτσιούκ, ο Κουσνίρ και οι άνδρες τους κολυμπούν κόντρα στο ρεύμα. Από τον περασμένο Μάρτιο, η πίεση που ο ουκρανικός λαός ασκεί στους κρατικούς θεσμούς έχει υποχωρήσει. Το ουκρανικό κράτος, που είχε απαξιωθεί από την ενδημική διαφθορά και την καταστολή των διαδηλώσεων του χειμώνα 2013-2014, αντιμετώπισε, μέχρι την άνοιξη, ένα τεράστιο κίνημα που ζητούσε την εγκαθίδρυση κράτους δικαίου και τοπική αυτονομία. Με το άνοιγμα του «ανατολικού μετώπου» όμως, προτεραιότητα έχει πια η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας απέναντι στον εξωτερικό εχθρό που απειλεί τα σύνορα (τη Ρωσία) και απέναντι στην «πέμπτη φάλαγγα» των αυτονομιστών. Οποιαδήποτε προσπάθεια αποσταθεροποίησης των αρχών θεωρείται λοιπόν προδοσία της πατρίδας, αντικειμενική συνενοχή με τις ένοπλες φιλορωσικές αυτονομιστικές ομάδες, οι οποίες επιδιώκουν την επανάληψη του σεναρίου της Κριμαίας στο Λουγκάνσκ ή στο Ντονιέτσκ.
Οι δύο αυτοί «επαναστάτες» -δεν φοβούνται τον χαρακτηρισμό- αγωνίζονται για έναν πολύ ιδιαίτερο τύπο άμεσης δημοκρατίας. Ανήκουν στην κατηγορία των επιχειρηματιών που δεν βολεύονται πια με ένα σύστημα διαφθοράς που έχει γίνει πολύ λαίμαργο. Ο Κουσνίρ, βετεράνος του πολέμου στο Αφγανιστάν, ο οποίος του έχει αφήσει μια δυσκολία στο περπάτημα, είναι ιδιοκτήτης αγροτικής εκμετάλλευσης εκατό χιλιάδων στρεμμάτων. Ο Λουτσιούκ είναι ιδιοκτήτης εταιρείας κατασκευών. «Με τον Γιανουκόβιτς (1)», ξιφουλκεί ο Λουτσιούκ, «η διαφθορά είχε φτάσει σε ανυπόφορα επίπεδα. Πριν από αυτόν, το 2-4% του τζίρου μου πήγαινε σε λαδώματα. Σήμερα, έχει φτάσει το 15%. Είναι δύο χρόνια τώρα που η εταιρεία μου μπαίνει μέσα».
Το ενδιαφέρον του για την πολιτική δεν είναι πρόσφατο. Συμμετείχε στην «πορτοκαλί επανάσταση» του 2004, διαδηλώνοντας στη Μαϊντάν, την πλατεία Ανεξαρτησίας του Κιέβου, αμφισβητώντας την πρώτη εκλογή του Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Στη συνέχεια, έγινε μέλος ενός κοζάκικου πολιτιστικού συλλόγου, στον οποίο η επιστροφή στην αυθεντικότητα της φύσης συνδυάζεται με την ανδροπρεπή λατρεία των όπλων. Οι συνάδελφοί του και ο ίδιος υποστηρίζουν ότι αναβιώνουν το πνεύμα ελευθερίας και ισότητας των Ζαπορόγκι, της κοινότητας πολεμιστών που αντιστάθηκε σε διάφορους επίδοξους κατακτητές της Ουκρανίας (Πολωνία, Ρωσία, Οθωμανική Αυτοκρατορία).
Το δίδυμο των επιχειρηματιών καθοδηγεί την τοπική πολιτοφυλακή λαϊκής αυτοάμυνας. Ή, τουλάχιστον, ό,τι έχει απομείνει από αυτή. Οι τριάντα άνδρες που πληρώνουν οι δύο επιχειρηματίες, στο πλαίσιο μιας εταιρείας σεκιούριτι, μοιάζουν περισσότερο με προσωπική φρουρά, παρά με ένοπλη πτέρυγα κάποιου επαναστατικού κινήματος. Η συγκεκριμένη ομάδα προέκυψε μετά από τις διαδηλώσεις της 23ης Ιανουαρίου 2014, όταν το Χμελνίτσκι, μαζί με άλλες πόλεις της δυτικής Ουκρανίας, τάχθηκε στο πλευρό των διαδηλωτών της πλατείας Μαϊντάν, οι οποίοι μετρούσαν τους πρώτους νεκρούς τους.
Μερικές εβδομάδες αργότερα, στις 19 Φεβρουαρίου, όταν οι συγκρούσεις με την αστυνομία προκάλεσαν τον θάνατο 80 διαδηλωτών και 20 αστυνομικών, μια μεγάλη συγκέντρωση εμπόδισε τις ενισχύσεις της επίλεκτης ομάδας Άλφα να φτάσουν στο Κίεβο. Έχοντας οχυρωθεί σε κάποιο κτήριο, οι δυνάμεις ασφαλείας (SBU) άνοιξαν πυρ, με αποτέλεσμα να σκοτώσουν μια γυναίκα και να τραυματίσουν ακόμη έξι ανθρώπους. Η πολιτοφυλακή αυτοάμυνας υποχρέωσε τον τοπικό διοικητή της SBU να γονατίσει και να ζητήσει συγνώμη από το πλήθος. Ο πρώτος διοικητής της πολιτοφυλακής, μέλος του ακραίου εθνικιστικού κόμματος Σβόμποντα, παραμερίστηκε σύντομα από τη βάση της πολιτοφυλακής. «Καταλάβαμε ότι δούλευε μόνο για το Σβόμποντα», θυμάται ο Λιουτσιούκ. «Ζητούσε συστηματικά την έγκριση του βουλευτή Ίγκορ Σάμπι για ό,τι κι αν κάναμε».
Μετά τη συγκαλυμμένη ανάπτυξη Ρώσων στρατιωτών στην Κριμαία, στις 27 Φεβρουαρίου 2014, που αποτέλεσε προανάκρουσμα της προσάρτησης της περιοχής από τη Μόσχα, το πατριωτικό αίσθημα επανέφερε στην τάξη όσους, στο Κίεβο ή σε άλλες περιοχές της Ουκρανίας, είχαν γοητευθεί από τη διαρκή επανάσταση. Στο Χμελνίτσκι, μέλη της πολιτοφυλακής αυτοάμυνας εργάζονται πια για την αστυνομία, προς μεγάλη λύπη των Λουτσιούκ και Κουσνίρ. Αμέσως, και οι δύο τέθηκαν επικεφαλής μιας αυτονομιστικής πολιτοφυλακής, η οποία επιδιώκει την «ανατροπή του συστήματος», και συνεχίζουν τις θορυβώδεις εξορμήσεις τους στις κρατικές υπηρεσίες της πόλης.
Παρά την άμπωτη των διαδηλώσεων, ο Λουτσιούκ ελπίζει ακόμη : «Σε πέντε λεπτά, μπορούμε να κινητοποιήσουμε είκοσι άτομα, σε μισή μέρα εκατό. Εάν έχουμε μια βδομάδα, μπορούμε χίλιους, ακόμη και περισσότερους», διαβεβαιώνει. Ωστόσο, στα τέλη Ιουλίου, οι δρόμοι έχουν αδειάσει. Τα βλέμματα έχουν στραφεί ανατολικά. Μπροστά στα ξεθωριασμένα πορτραίτα της «ουράνιας εκατοντάδας» -των ηρώων που έπεσαν στη Μαϊντάν-, που είναι αναρτημένα στην κεντρική πλατεία, ένα ζευγάρι κάτω από μια τέντα κρατά το μισογεμισμένο με χαρτονομίσματα κουτί: συγκεντρώνει βοήθεια για τους εθελοντές που έχουν μεταφερθεί στην περιοχή του Ντονμπάς για να πολεμήσουν τους αυτονομιστές. Στις 23 Ιουλίου, ο Ουκρανός πρόεδρος Πέτρο Ποροσένκο, ο οποίος εξελέγη τον Ιούνιο, εξέδωσε διάταγμα για το τρίτο κύμα στρατιωτικής κινητοποίησης. «Η επιτροπή πέρασε και από το σπίτι μου», διηγείται χωρίς ιδιαίτερο ενθουσιασμό ένας ταξιτζής. «Μιλάμε ότι ήθελαν να κινητοποιήσουν χίλια άτομα από ολόκληρη την πόλη».
Η εθνική φρουρά, που διαλύθηκε το 2000 από τον τότε πρόεδρο Λεονίντ Κούτσμα, ανασυστάθηκε στις 13 Μαρτίου 2014 για να διοχετευθεί η ενέργεια των διαδηλωτών, που μέχρι τότε στρεφόταν κατά των αρχών, στη μάχη κατά των «αποσχιστικών ενεργειών». Ο θεσμός αυτός συγκεντρώνει φοιτητές των στρατιωτικών ακαδημιών και εθελοντές ομάδων αυτοάμυνας με παραστρατιωτικά χαρακτηριστικά, οι οποίες ξεπήδησαν από τις διαδηλώσεις του περασμένου χειμώνα. Ο ρόλος του θεσμού; Να υπερασπιστεί την εδαφική ακεραιότητα της χώρας και να εμποδίσει τις απόπειρες κατάλυσης του κράτους. Συγκεκριμένα, η εθνική φρουρά προστατεύει στρατηγικές τοποθεσίες και κτήρια και επιφορτίζεται με την τήρηση της τάξης στις πόλεις που ανακαταλαμβάνει ο στρατός. Τα γραφεία στρατολόγησης έχουν γεμίσει στον βαθμό που έχουν εγκαταλειφθεί τα οδοφράγματα. Στο Κίεβο, μια χούφτα διαδηλωτές συνέχισαν την κατάληψη της πλατείας Ανεξαρτησίας, έτοιμοι να στραφούν κατά του νέου καθεστώτος, εάν προδοθούν οι ελπίδες της Μαϊντάν.
Εάν ζούσε στην πρωτεύουσα, ο Λουτσιούκ θα ήταν ένας από αυτούς. «Ο πόλεμος», λέει με αγανάκτηση, «είναι ένας τρόπος να σταλούν στο σφαγείο οι πατριώτες που, σε κάθε πόλη, αγωνίζονται για να φτάσει η επανάσταση μέχρι το τέρμα». Όπως και το προηγούμενο καθεστώς, η κυβέρνηση που προέκυψε από την εξέγερση του χειμώνα ανησυχεί για τη συγκέντρωση όπλων σε απόσταση βολής από τα υπουργεία και τα κρατικά μέγαρα. Ήδη από την επομένη των προεδρικών εκλογών, ο Νικολάι Βελιτσκόβιτς, αναπληρωτής υπουργός Εσωτερικών, δήλωνε: «Όσοι θέλουν να επιστρέψει η σταθερότητα, όσοι θέλουν να συμβάλουν στην ενίσχυση του ουκρανικού στρατού, μπορούν να καταταγούν στην εθνική φρουρά: τους προσφέρει έναν τρόπο για την αυτοεκπλήρωση. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η atamanchtchina κατέληξε πάντοτε στην καταστροφή του κράτους».
Η λέξη ataman («κοζάκος αρχηγός») συμπυκνώνει το κοζάκικο πνεύμα, το οποίο έχει συμβάλει στη συγκρότηση της ουκρανικής εθνικής ταυτότητας, κηρύσσοντας την αυτοοργάνωση. Η κατάληξη –chtchina, όμως, δίνει στη λέξη υποτιμητικό νόημα. Στο Χμελνίτσκι, πάντως, τα κοζάκικα σύμβολα δίνουν το δικό τους χρώμα στη στρατιωτική κινητοποίηση. Το τάγμα εθελοντών της πόλης ονομάζεται Μπογκντάν, από το μικρό όνομα του κοζάκου αρχηγού Μπογκντάν Χμελνίτσκι, στον οποίο η πόλη χρωστά και την ονομασία της. Το 1648, ο Μπογκντάν είχε ηγηθεί της εξέγερσης κατά της πολωνικής εξουσίας -που σημαδεύτηκε από πολλούς διωγμούς. Από την εξέγερση γεννήθηκε το πρώτο κοζάκικο hetmanat, το οποίο παραμένει, και στην επίσημη ιστορία της χώρας, το πρώτο βήμα προς την ανεξαρτησία. Η μορφή του Μπογκντάν, ο οποίος έχει ανακηρυχθεί εθνικός ήρωας, κοσμεί τα χαρτονομίσματα των 5 χρίβνια.
Το κοζάκικο πνεύμα κατά του κράτους
Η Σοβιετική Ένωση δεν είχε παραλείψει να τον συμπεριλάβει στο δικό της πάνθεον. Προδιαγράφοντας τη φιλία μεταξύ των σλαβόφωνων λαών, το κοζάκικο κράτος που γεννήθηκε από την εξέγερση υπέγραψε, το 1654, τη συνθήκη του Περεγιασλάβ, σφραγίζοντας τη συμμαχία του με τη Μοσχοβία: για ορισμένους εθνικιστές, η κίνηση αυτή ισοδυναμεί με εσχάτη προδοσία. Το 1954, τριακόσια χρόνια μετά την υπογραφή της συνθήκης, ο ηγέτης της ΕΣΣΔ Νικίτα Χρουστσόφ προσέφερε την Κριμαία στη σοβιετική δημοκρατία της Ουκρανίας, ενώ η πόλη Προσκούροφ μετονομάστηκε σε Χμελνίτσκι. Ο Μπογκντάν Χμελνίτσκι, αμφιλεγόμενος ήρωας, αρχηγός ενός ουκρανικού κράτους που περιέρχεται ξανά στη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας, ανασύρεται για να υποδηλώσει ότι, σε αυτές τις ώρες του εθνικού κινδύνου, ο πατριωτισμός όσων συνεχίζουν να πολιορκούν τα κτήρια της κρατικής διοίκησης θεωρείται πια ύποπτος.
Η εθνική φρουρά σκόπευε να εκτονώσει με ήπιο τρόπο το κίνημα της πλατείας Μαϊντάν, στοιχηματίζοντας στην περιθωριοποίηση των σκληροπυρηνικών. Εκφράζοντας τη δυσαρέσκειά της για τις άσχημες συνθήκες υγιεινής και για την εγκληματικότητα, που κυριαρχούσαν στις σκηνές της Μαϊντάν, η νέα κυβέρνηση κατέληξε τελικά να χρησιμοποιήσει τη θεωρία της ρωσικής διείσδυσης. «Η συγκέντρωση άγνωστων ατόμων στην κεντρική πλατεία της χώρας αποτελεί σχέδιο της FSB [των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών] και περιθωριακών κομμάτων που ανήκουν στο παρελθόν», δήλωσε, στις 13 Ιουλίου, ο υπουργός Εσωτερικών Αρσέν Αβάκοφ στο κανάλι TSN. Στις 7 Αυγούστου 2014, μετά από συγκρούσεις μεταξύ διαδηλωτών και δυνάμεων της τάξης, τα οδοφράγματα ξηλώνονται. Απέναντι στις τελευταίες εστίες αντίστασης, η κυβέρνηση στέλνει, σε ενίσχυση των αστυνομικών δυνάμεων, την εθνική φρουρά.
Όμως, η αποκατάσταση της τάξης και η επικράτηση κλίματος πατριωτικής έξαρσης είναι κάθε άλλο παρά εξασφαλισμένη. Οι θεσμικοί και οικονομικοί πυλώνες του ουκρανικού κράτους έχουν κλονιστεί. Ο πρωθυπουργός Αρσένι Γιατσενιούκ άφησε να εννοηθεί ότι τα δημόσια οικονομικά δεν επιτρέπουν τη χρηματοδότηση της «αντιτρομοκρατικής» εκστρατείας. «Η κυβέρνησή μας δεν έχει απάντηση στις ερωτήσεις “Πώς θα πληρώσετε αύριο τους μισθούς”, “Πώς θα βάλετε πετρέλαιο στα τεθωρακισμένα και πώς θα χρηματοδοτήσετε τον στρατό;” », δήλωσε στη Ράντα, το ουκρανικό κοινοβούλιο, στις 24 Ιουλίου.
Ειδικός φόρος πολέμου
Το πρόγραμμα οικονομικής διάσωσης, που υιοθετήθηκε τον Απρίλιο και συνδυάζει τις προσπάθειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των Ηνωμένων Πολιτειών, της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ), προβλέπει συνολική βοήθεια 30 δισεκατομμυρίων δολαρίων (δάνεια και δωρεές), που θα χορηγηθεί σε δόσεις και σε ορίζοντα αρκετών χρόνων. Προϋπόθεση, η εφαρμογή διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων (2). Το ΔΝΤ απαίτησε τη μείωση των επιδοτήσεων στον ενεργειακό τομέα. Το μέτρο αυτό, σε συνδυασμό με την αύξηση των τιμών του ρωσικού φυσικού αερίου που φτάνει στην Ουκρανία, είχε οδυνηρές επιπτώσεις στα νοικοκυριά: αυξήσεις 63% στο φυσικό αέριο, 11% στο ηλεκτρικό ρεύμα, 40% στη θέρμανση.
Για να εκταμιευθεί η δεύτερη δόση από τα συνολικά 17 δισεκατομμύρια δολάρια της συμμετοχής του ΔΝΤ, το σχέδιο του προϋπολογισμού προβλέπει περικοπές που αντιστοιχούν στο 1% του ΑΕΠ, και, μάλιστα, σε συνθήκες ύφεσης (-6,5% στο τέλος του 2014). Ο ειδικός φόρος πολέμου (1,5% της μισθολογικής μάζας των επιχειρήσεων) και η ανακοίνωση από τον πρωθυπουργό «ενός σχεδίου ιδιωτικοποιήσεων χωρίς προηγούμενο εδώ και είκοσι χρόνια», δεν θα είναι αρκετά. Έχοντας δεχτεί πλήγμα από την εκτίναξη των στρατιωτικών δαπανών, ο νέος προϋπολογισμός θα περικόψει τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων, τα επιδόματα ανεργίας και τις αναπηρικές συντάξεις. Για την ώρα, το δημοσιονομικό έλλειμμα χρηματοδοτείται από την εκτύπωση χρήματος, με αποτέλεσμα τη θεαματική αποδυνάμωση του εθνικού νομίσματος, της χρίβνια, αλλά και του τραπεζικού συστήματος.
Έχοντας βρεθεί σε εύθραυστη κατάσταση στο οικονομικό πεδίο, το κράτος βλέπει να απειλείται και το μονοπώλιό του στην άσκηση βίας. Η εθνική φρουρά δεν κατόρθωσε να απορροφήσει όλους τους αντιφρονούντες. Περιμένει τη βοήθεια σε εκπαιδευτές και οπλισμό, την οποία έχει υποσχεθεί για το 2015 ο Μπαράκ Ομπάμα. Τον Μάιο, οι στρατιωτικές επιχειρήσεις έμοιαζαν αλλοπρόσαλλες, λόγω της αυτόνομης δράσης διαφόρων ταγμάτων εθελοντών, με τα πιο γνωστά να χρηματοδοτούνται από τον Ίγκορ Κολομόισκι, ολιγάρχη της περιοχής του Ντνιεπροπετρόφσκ. Στη συνέχεια, πάντως, οι υπουργοί Εσωτερικών και Άμυνας κατάφεραν να συντονίσουν τη δράση των διαφόρων στρατιωτικών μονάδων. Προσωρινά…
Το κόστος του «ανατολικού μετώπου» σε ανθρώπινες ζωές έχει ξεπεράσει κατά πολύ τον αριθμό των θυμάτων της Μαϊντάν. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ, από την έναρξη της «αντιτρομοκρατικής» επιχείρησης, στα μέσα Απριλίου, μέχρι τις 10 Αυγούστου, πάνω από 2.080 άνθρωποι -άμαχοι, στρατιώτες και πολιτοφύλακες- έχασαν τη ζωή τους. Αρκετές εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους, για άλλες περιοχές της Ουκρανίας ή ως πρόσφυγες στη Ρωσία.
Μερικές φορές, ακόμη και ο Λουτσιούκ παρασύρεται και συμφωνεί ότι πρέπει «να τελειώνουμε μια ώρα αρχύτερα με το ανατολικό μέτωπο». Ξεχνώντας την πρώτη, εχθρική προς τον πόλεμο, τοποθέτησή του, δηλώνει έτοιμος να ενταχθεί μαζί με τους άνδρες του στο τάγμα Μπογκντάν.