Οι Ευρωπαίοι που αψηφούν το ελεύθερο εμπόριο

«Το Περιφερειακό Συμβούλιο του Ιλ-ντε-Φρανς (…) ζητά τη διακοπή των διαπραγματεύσεων για τη Διατλαντική Συμφωνία Εμπορίου και Επενδύσεων (ΤΤΙΡ), τη λεγόμενη Μεγάλη Διατλαντική Αγορά, λόγω της απουσίας δημοκρατικού ελέγχου και δημόσιου διαλόγου που χαρακτηρίζει τις διαπραγματεύσεις». Η περιφέρεια του Ιλ-ντε-Φρανς υπήρξε η πρώτη στην ηπειρωτική Γαλλία που αυτοανακηρύχθηκε «ζώνη εκτός ΤΤΙΡ» (ή «εκτός Tafta», για να δανειστούμε το ακρωνύμιο του πρώτου αγγλικού ονόματος του σχεδίου, δηλαδή Transatlantic Free Trade Agreement). Από την ψήφιση της συγκεκριμένης απόφασης, στις 14 Φεβρουαρίου 2014, σχεδόν 500 δημοτικές και περιφερειακές αρχές κάθε μεγέθους έλαβαν παρόμοιες αποφάσεις στη Γαλλία, εκπροσωπώντας το 54% του πληθυσμού της χώρας. Η υιοθέτηση ενός τέτοιου κειμένου από κάποια τοπική πολιτική αρχή παραμένει, ουσιαστικά, μια συμβολική πράξη. Ωστόσο, οι τοπικές συνελεύσεις που κινητοποιήθηκαν, προετοιμάζουν το έδαφος για την αμφισβήτηση των συμφωνιών ελεύθερου εμπορίου και επενδύσεων, η οποία εξαπλώνεται πια σε ολόκληρη τη Γαλλία και παντού στην Ευρώπη. Εκτός από τα πολιτικά κόμματα, πολλοί είναι οι πολίτες που προτείνουν στους τοπικούς εκπροσώπους τους (περιφέρεια, διαμέρισμα, δήμος) να υιοθετήσουν σχετικές αποφάσεις. Στο πνεύμα αυτό, η συλλογικότητα Stop Tafta, στην οποία συμμετέχουν πολλές ενώσεις, σωματεία και πολιτικά κόμματα, προτείνει ένα υπόδειγμα διαβούλευσης και καλεί κάθε έναν πολίτη να το απευθύνει στους εκπροσώπους του. Η ψήφιση μιας τέτοιας απόφασης από κάποια τοπική συλλογικότητα δεν προφυλάσσει την περιοχή δικαιοδοσίας της από τους κινδύνους της ΤΤΙΡ, καθώς οι διεθνείς συνθήκες δεσμεύουν νομικά όλες τις θεσμικές βαθμίδες των κρατών-μελών. Αρκετές γαλλικές περιφέρειες δεν παρέλειψαν να υπενθυμίσουν το γεγονός στους δήμους που αντιτίθενται στη συμφωνία. Αλλά η κίνηση «ζώνη εκτός Tafta» επιτρέπει την ευαισθητοποίηση των αιρετών και την έναρξη των κινητοποιήσεων γύρω από ζητήματα πολύ ευαίσθητα για τους δήμους: την προστασία της απασχόλησης, τη διαφύλαξη των δημοσίων υπηρεσιών και του περιβάλλοντος, την εισβολή των αμερικανικών επιχειρήσεων στις τοπικές δημόσιες αγορές… Οι οργανωτές της εκστρατείας ελπίζουν ότι η συζήτηση που ξεκίνησε στο τοπικό επίπεδο θα έχει αντανάκλαση στους εθνικούς πολιτικούς θεσμούς. «Το ότι η απόφαση υιοθετήθηκε σε μια πόλη σαν την Τιλ, όπου ο σημερινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας υπήρξε δήμαρχος από το 2001 έως το 2008, είναι για εμένα συμβολικό και στρατηγικής σημασίας γεγονός», επισημαίνει ο Σαμιέλ Ντεζαγκιγιέ, δημοτικός σύμβουλος της πόλης. «Αρκετές κοινότητες διαφόρων πολιτικών αποχρώσεων υιοθέτησαν παρόμοια απόφαση στην Κορέζ». Η Γερμανία αριθμεί 228 «ζώνες εκτός Tafta», μεταξύ τους τις πόλεις της Κολωνίας, της Λειψίας και του Μονάχου. Η Αυστρία μετρά 260 δήμους που διαφωνούν. Το Βέλγιο 82 δήμους, μεταξύ τους και τις Βρυξέλλες. Το Ηνωμένο Βασίλειο 21 δήμους και περιφέρειες, μεταξύ τους το Εδιμβούργο (Σκωτία) και το Μπρίστολ. Στην Ιταλία, οι πόλεις του Μιλάνου και της Ανκόνα συμμετέχουν στο κίνημα, ενώ η νίκη των Podemos στις ισπανικές δημοτικές εκλογές του περασμένου Μαΐου τροφοδοτεί ήδη τη δυναμική στην άλλη πλευρά των Πυρηναίων. Επίσης, οι Τσέχοι κινητοποιούνται και ελπίζουν να αναλάβουν τοπικές πρωτοβουλίες μέσα στο φθινόπωρο. Βέβαια, το σχέδιο της ΤΤΙΡ δεν είναι η πρώτη συμφωνία εμπορίου και επενδύσεων που έχει αποτελέσει τόσο μεγάλης κλίμακας απειλή. Η Γενική Συμφωνία για το Εμπόριο των Υπηρεσιών (General Agreement on Trade in Services-GATS), η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1^η Ιανουαρίου 1995, είχε προηγουμένως συζητηθεί για αρκετά χρόνια μέσα σε πλήρη μυστικότητα (1). Η δημοσιοποίησή της, όμως, εξόργισε τους Ευρωπαίους πολίτες και προκάλεσε τη διαμόρφωση αντιστάσεων γύρω από τις «ζώνες εκτός GATS», στις αρχές της δεκαετίας του 2000. «Είμαστε αντιμέτωποι με κάτι που εξελίσσεται γρήγορα και που είναι απρόσιτο για τις συνηθισμένες κινητοποιήσεις. Η ιδέα είναι να αλλάξουμε τον συσχετισμό δυνάμεων στη βάση και να θέσουμε σε επαγρύπνηση τους τοπικούς αιρετούς», εξηγεί ο Φρεντερίκ Βιαλέ, ο οποίος συμμετείχε στις κινητοποιήσεις κατά της GATS με την οργάνωση Attac. Τότε, η εκστρατεία είχε λάβει απρόσμενες διαστάσεις: μέσα σε τέσσερα χρόνια, 816 δήμοι και 20 από τις 22 περιφέρειες της ηπειρωτικής Γαλλίας είχαν προσχωρήσει στο κίνημα. Απέναντι σε όσους δηλώνουν προβληματισμένοι με τον συμβολικό χαρακτήρα ενός τέτοιου εγχειρήματος, ο Βιαλέ δίνει απάντηση: «Κι όμως, ήταν πολύ μεγάλο αγκάθι για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου!». Από το 2013, οργανώθηκε η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών κινημάτων και οι «ζώνες εκτός Tafta» δεν αποτελούν σήμερα παρά μία από τις πτυχές της πανευρωπαϊκής κινητοποίησης. Σε αντίθεση με την εκστρατεία κατά της GATS, οι σημερινές αντιστάσεις υπερβαίνουν κατά πολύ τον κύκλο των στρατευμένων ακτιβιστών. Στηρίζονται, επίσης, στη Συλλογική Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία (ΣΕΠ), η οποία παρουσιάστηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Ιούνιο του 2014: 230 οργανώσεις από 20 χώρες κατέθεσαν επίσημο αίτημα, ζητώντας από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο να ανακαλέσει την εντολή διαπραγμάτευσης και να μην ολοκληρώσει την άλλη συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με τον Καναδά, η οποία, σήμερα πια, έχει τεθεί σε ισχύ. Η ΣΕΠ, καινοτομία που εισήγαγε η Συνθήκη της Λισαβόνας, από το 2011, επιτρέπει σε απλούς πολίτες να καλέσουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλει στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο πρόταση νομικής ενέργειας για κάποιο ζήτημα, με την προϋπόθεση της συλλογής ενός εκατομμυρίου υπογραφών σε τουλάχιστον 7 χώρες. Στις 10 Σεπτεμβρίου 2014, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απέρριψε την πρωτοβουλία, εκτιμώντας ότι η έναρξη των διαπραγματεύσεων δεν ήταν παρά προπαρασκευαστική, και όχι νομική, ενέργεια, ώστε να εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής κάποιας ΣΕΠ. Αμφισβητώντας την απόφαση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, οι οργανωτές της πρωτοβουλίας επιδιώκουν να τη συνεχίσουν με «αυτο-οργανωμένο» τρόπο, χάρη στη συμμετοχή περισσότερων από 480 οργανώσεων. Στόχος; Η συλλογή 3 εκατομμυρίων υπογραφών μέσα σε έναν χρόνο και η κατάθεση του σημαντικότερου μέχρι τώρα ευρωπαϊκού επίσημου αιτήματος. Η συλλογή υπογραφών πραγματοποιείται με αποκεντρωμένο τρόπο σε κάθε ξεχωριστό κράτος-μέλος, όπου ένα ελάχιστο όριο, ένας ελάχιστος αριθμός υπογραφών που απαιτείται για να είναι έγκυρη μια ΣΕΠ, ορίζεται με κριτήριο τον αριθμό των κατοίκων -για παράδειγμα, στη Γαλλία, το όριο τοποθετείται στις 55.000 υπογραφές (2). Όσο περισσότερο η δημόσια συζήτηση και οι δημόσιες ανησυχίες περιφρονούνται από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς, τόσο περισσότερο ενισχύεται η αμφισβήτηση. Τον Σεπτέμβριο του 2015, ήδη είχαν συγκεντρωθεί πάνω από 2,6 εκατομμύρια υπογραφές και ο στόχος να ολοκληρωθεί η πρωτοβουλία στις 6 Οκτωβρίου φαινόταν εφικτός. Όπως και στην περίπτωση της απόφασης «εκτός Tafta», η πρώτη χρησιμότητα της ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας παραμένει η κινητοποίηση και η ενημέρωση. Το φετινό καλοκαίρι, η ευρωπαϊκή συμμαχία που έχει σχηματιστεί γύρω από τη συγκεκριμένη πρωτοβουλία, ταξίδεψε σε ολόκληρη την Ευρώπη και συνάντησε τους πολίτες, ώστε να ενισχύσει την προσπάθεια ευαισθητοποίησης και να αποκωδικοποιήσει ένα ζήτημα διατυπωμένο σε μια σιβυλλική τεχνικο-νομική γλώσσα. «Η συνθήκη είναι σαν τα τρολ της νορβηγικής μυθολογίας: πετρώνει μόλις τη δει το φως της ημέρας», εξηγεί η Λάουρα Ζινταλάιτε, μέλος της πρωτοβουλίας από τη Λιθουανία. «Αυτός είναι και ο στόχος της εκστρατείας: χώρα-χώρα, υπογραφή-υπογραφή, να ρίξουμε φως στις συνθήκες ελεύθερου εμπορίου, γιατί, τότε, δεν πρόκειται να επιβιώσουν». Μόλις οι πολίτες ανακαλύπτουν τις επιπτώσεις που θα μπορούσαν να έχουν αυτές οι εμπορικές συμφωνίες στα συστήματα υγείας, εκπαίδευσης, στην αγροτική παραγωγή ή, ακόμη, στο περιβάλλον, η όποια νομιμοποίησή τους εξατμίζεται. Όπως και στην περίπτωση της GATS, ορισμένα μέλη των εθνικών κοινοβουλίων και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τα ζητήματα που συνδέονται με το εμπόριο και τις επενδύσεις. Πολλοί περιορίζονται σε μια θεωρητική θέση, χωρίς να γνωρίζουν τις πραγματικές προεκτάσεις των συμφωνιών αυτών, στις οποίες εκθέτουν τους συμπολίτες τους. Στις 8 Ιουλίου, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο κλήθηκε να πάρει θέση για τις διαπραγματεύσεις, με την ψήφιση μιας απόφασης πρωτοβουλίας, διαδικασία συνηθισμένη στο Στρασβούργο. Οι ευρωβουλευτές έπρεπε, κυρίως, να πάρουν θέση για τη θέσπιση ή όχι ενός μηχανισμού διευθέτησης διαφορών, ο οποίος θα επιτρέπει στις ξένες επιχειρήσεις να διώκουν τα κράτη ενώπιον διαιτητικών δικαστηρίων (3). Ήδη, κατά τη διαδικασία διαβούλευσης που πραγματοποίησε η Γενική Διεύθυνση Εμπορίου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα τέλη του 2014, το 97% των τοποθετήσεων που εξέφρασε το κοινό ήταν εχθρικές απέναντι σε έναν τέτοιο μηχανισμό. Ενώ, από τους Γερμανούς ευρωβουλευτές, μόνο οι Πράσινοι και η Die Linke ψήφισαν αρνητικά, οι ευρωβουλευτές του γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος αποφάσισαν να απορρίψουν τον μηχανισμό και καταψήφισαν ομόφωνα το σχέδιο. Ο διχασμός της ομάδας των Σοσιαλδημοκρατών μπορεί να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα της λαϊκής πίεσης που άσκησαν οι «ζώνες εκτός Tafta» και η ΣΕΠ, αλλά και των δεκάδων χιλιάδων μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και τηλεφωνικών κλήσεων που απευθύνονταν άμεσα στους ευρωβουλευτές πριν από την ψηφοφορία. Κατά ομολογία των ίδιων των ευρωβουλευτών, η πίεση τους υποχρέωσε να πάρουν θέση για αυτό που έχει εξελιχθεί σε ζήτημα-κλειδί τους τελευταίους μήνες στο Στρασβούργο. Αφού αναγκάστηκε να αναβάλει για έναν μήνα την ψηφοφορία λόγω έλλειψης πλειοψηφίας, ο σοσιαλδημοκράτης πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Μάρτιν Σουλτς κατόρθωσε να λάβει τη βοήθεια των Φιλελεύθερων και των συντηρητικών και να διασώσει τον μηχανισμό διαιτησίας, που θα αποτελείται, όμως, από επαγγελματίες δικαστές, τους οποίους θα ορίζουν οι κυβερνήσεις, και με δυνατότητα άσκησης έφεσης στις αποφάσεις τους. Γερμανοί, Βρετανοί, Αυστριακοί και Γάλλοι πραγματοποιούν ιδιαίτερα ζωηρές και μαχητικές εκστρατείες. Ο ελάχιστος αριθμός υπογραφών που απαιτείται για να είναι έγκυρη η ΣΕΠ συγκεντρώθηκε μέσα σε μερικές εβδομάδες. Αντιστάσεις αρχίζουν να διαμορφώνονται και στην ανατολική Ευρώπη: χώρες όπως η Δημοκρατία της Τσεχίας, η Κροατία και η Ουγγαρία πέτυχαν πρόσφατα τους ελάχιστους στόχους τους στη διαδικασία συλλογής υπογραφών -γεγονός που μοιάζει αξιοσημείωτο για χώρες όπου τα ευρωπαϊκά ζητήματα σπάνια κινητοποιούν τους πολίτες ή τους πολιτικούς αξιωματούχους. Μάλιστα, στη συγκεκριμένη περιοχή της Ευρώπης, η κινητοποίηση προσκρούει συχνά και σε άλλες δυσκολίες, γεωπολιτικού και κοινωνικού χαρακτήρα, όπως εκμυστηρεύεται η Μανταλίνα Ενάτσε, μέλος της πρωτοβουλίας από τη Ρουμανία: «Είναι πολύ δύσκολο να ευαισθητοποιηθεί ο κόσμος για ένα ζήτημα τόσο περίπλοκο όσο η ΤΤΙΡ. Εδώ, εάν δεν είστε με τους Αμερικανούς, είστε εξ ορισμού φιλορώσος. Παρατηρείται, επίσης, μια μορφή “μαγκώματος”. Ο κόσμος πιστεύει ότι η συμφωνία αυτή θα έχει ως αποτέλεσμα ένα καλύτερο επίπεδο ανάπτυξης, βασισμένο στο αμερικάνικο όνειρο». Από την έναρξη των διαπραγματεύσεων, μια πλειάδα συζητήσεων, συναντήσεων, διασκέψεων που αποκωδικοποιούν τους κινδύνους της ΤΤΙΡ οργανώνεται σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στις 11 Οκτωβρίου 2014, πραγματοποιήθηκαν όχι λιγότερες από 1.100 δράσεις διαμαρτυρίας (πορείες, συναντήσεις, συλλογές υπογραφών κτλ.) σε 22 χώρες! Τι πρέπει να γίνει, όμως, μόλις τα εκατομμύρια Ευρωπαίων ευαισθητοποιηθούν; Με την εφαρμογή των συμφωνιών να προβλέπεται για αρκετά χρόνια αργότερα, η εκστρατεία φιλοδοξεί να έχει διάρκεια, πολύ περισσότερο αφού οι διαπραγματεύσεις σημειώνουν ελάχιστη πρόοδο σε σημαντικά σημεία, που θα μπορούσαν να συγκεντρώσουν τη δύναμη πυρός των διαδηλώσεων. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, που κωφεύει στις επικρίσεις και στα αιτήματα των πολιτών, αλλά είναι πολύ ανοικτή στις διεκδικήσεις των πολυεθνικών της ενέργειας, του χρηματοπιστωτικού κλάδου και των αγροτοδιατροφικών προϊόντων, επιμένει να διαπραγματεύεται και, μάλιστα, σε καθεστώς απόλυτης μυστικότητας (4). Μόνο το Συμβούλιο Αρχηγών Κρατών διαθέτει τα πολιτικά μέσα για να τη σταματήσει. Αλλά, ακόμη και στις χώρες που οι πολίτες και οι τοπικοί εκπρόσωποί τους έχουν εκφραστεί μαζικά κατά της ΤΤΙΡ (στη Γερμανία και στην Αυστρία, για παράδειγμα), καμία κυβέρνηση δεν θέλει να αναλάβει την ευθύνη και να βάλει βέτο στη συνέχιση των διαπραγματεύσεων. Η εκστρατεία κινητοποίησης και η διαδικασία λαϊκής επιμόρφωσης, ώστε να προσφερθούν τα απαραίτητα εργαλεία κατανόησης σε αιρετούς και πολίτες, μόλις ξεκίνησαν.