Χιλιοστή θητεία ή χιλιοστό πραξικόπημα; Αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πολιτικής αλητείας το συνταγματικό δημοψήφισμα της 25ης Οκτωβρίου στο Κονγκό-Μπραζαβίλ, το οποίο σημαδεύτηκε από επεισόδια και το οποίο μποϊκοτάρισε η αντιπολίτευση. Ο πρόεδρος Ντενί Σασού Νγκέσο, ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 1979 –με ένα πενταετές διάλειμμα την περίοδο 1992-1997– θέλησε να παρατείνει την παραμονή του. Η αλλοίωση του Συντάγματος, την οποία κατόρθωσε με μεγάλη δυσκολία και που δεν διαφέρει ιδιαίτερα από πραξικόπημα, του επιτρέπει να διεκδικήσει και τρίτη θητεία. Τον περασμένο Ιούλιο, στο Μπουρούντι, ο ομόλογός του Πιέρ Νκουρουνζίζα επέτρεψε κι αυτός στον εαυτό του να διεκδικήσει και τρίτη θητεία, και μάλιστα πραξικοπηματικά, χωρίς καν να τροποποιήσει τον θεμελιώδη νόμο της χώρας του. Πέτυχε δε την επανεκλογή του χάρη στην άγρια καταστολή της αντιπολίτευσης, του Τύπου και των υπερασπιστών των ανθρώπινων δικαιωμάτων που ζητούσαν τον σεβασμό του Συντάγματος του 2005 –ενός κειμένου που έχει ιδιαίτερη σημασία, καθώς προέκυψε από την ειρηνευτική συμφωνία με την οποία τερματίστηκε ο δεκάχρονος εμφύλιος πόλεμος στη χώρα (1). Το εκπεμπόμενο από το Μπουρούντι μήνυμα αποτελεί τον προάγγελο της επόμενης κρίσης που απειλεί ολόκληρη την Κεντρική Αφρική και την Περιοχή των Μεγάλων Λιμνών, η οποία συνταράσσεται από τις ίδιες εντάσεις.
Στη Δημοκρατία του Κονγκό (RDC), η οποία συνορεύει με το Μπουρούντι, αναμένονται εκλογές στα τέλη του 2016. Ο πρόεδρος Ζοζέφ Καμπιλά θα έχει ολοκληρώσει τη δεύτερη θητεία του∙ ωστόσο, δεν διευκρινίζει εάν είναι πρόθυμος να εγκαταλείψει την εξουσία. Οποιαδήποτε αλλαγή του Συντάγματος διαφαίνεται δύσκολη, για τους ίδιους ακριβώς λόγους που ο ομόλογός του συνάντησε δυσκολίες στην Μπουζουμπούρα: το ισχύον Σύνταγμα προέκυψε από την ειρηνευτική συμφωνία που αποτέλεσε το επιστέγασμα των μακροχρόνιων διαπραγματεύσεων με τις οποίες τερματίστηκαν οι δύο πόλεμοι του Κονγκό (1997-2002) (2). Επιπλέον, ο Ζοζέφ Καμπιλά επανεξελέγη το 2011, χωρίς όμως η αντιπολίτευση να αναγνωρίσει την εγκυρότητα του εκλογικού αποτελέσματος. Τον Ιανουάριο του 2015, ξέσπασαν ταραχές στην Κινσάσα, όταν ανακοινώθηκε τροποποίηση του εκλογικού νόμου, η οποία προϋπέθετε την πραγματοποίηση απογραφής του πληθυσμού. Το τεράστιο αυτό έργο, που θα ήταν αδύνατον να πραγματοποιηθεί πριν από την ψηφοφορία, θα προσέφερε στον Καμπιλά ένα καλό πρόσχημα για να παρατείνει την παραμονή του στην εξουσία, αναβάλλοντας διαρκώς την ψηφοφορία. Η καταστολή του Ιανουαρίου προκάλεσε τον θάνατο τουλάχιστον 42 ατόμων.
Καθώς η Δημοκρατία του Κονγκό (RDC) έχει 75 εκατομμύρια κατοίκους, αμύθητο πλούτο και κομβική γεωγραφική θέση, αποτελεί ένα πραγματικό σύμβολο. Ενσάρκωσε για μια στιγμή την ιστορία της Μαύρης Ηπείρου, χάρη στον Πατρίς Λουμούμπα, τον ήρωα της ανεξαρτησίας της χώρας. Την περίοδο 1998-2002 γνώρισε τον πρώτο πόλεμο παναφρικανικής εμβέλειας, στον οποίο ενεπλάκησαν έως και εννέα χώρες. Υπάρχει δε ανά πάσα στιγμή ο κίνδυνος να διαλυθεί, σκορπίζοντας το χάος στην Αφρική.
Εντούτοις, οι λύσεις δεν λείπουν και μάλιστα είναι απλές: να γίνουν σεβαστοί οι κανόνες του παιχνιδιού και να κυριαρχήσει η ειρήνη στο εσωτερικό των χωρών. Αν όμως αρχίσει το ράβε-ξήλωνε των Συνταγμάτων ανάλογα με τις διαθέσεις και τις φιλοδοξίες των εν ενεργεία προέδρων, τότε πολλές χώρες θα βυθιστούν στο χάος. Σε ορισμένες τα πάντα συμβαίνουν σάμπως ο λόγος της Μπολ (3), οι εθνικές διασκέψεις της δεκαετίας του 1990 και η δημοκρατική εναλλαγή των προέδρων στην εξουσία να μην είχαν προσφέρει τίποτε. Από την εποχή της ανακήρυξης της ανεξαρτησίας των αφρικανικών χωρών μέχρι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πολύ συχνά το αξίωμα του Πρόεδρου της Δημοκρατίας είχε μετατραπεί σε ισόβιο. Και να τώρα που βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις ίδιες ακριβώς πρακτικές.
Αλλά έχουμε την τάση να ξεχνάμε το γεγονός ότι η πρόοδος που έχει σημειώσει η δημοκρατία σε ολόκληρη την Αφρική είναι μεγαλύτερη από τις αποτυχίες της ή τις οπισθοδρομήσεις της. Από το Πράσινο Ακρωτήριο ώς τη Νότια Αφρική, οι εκλογές που διεξάγονται κανονικά είναι σήμερα κατά πολύ περισσότερες από εκείνες των οποίων το αποτέλεσμα είναι εκ των προτέρων γνωστό. Ωστόσο, οι κακές συνήθειες δεν ξεριζώνονται εύκολα και υπάρχει ο κίνδυνος να ακολουθήσουν και άλλες χώρες τον κατήφορο της καταστολής, μιμούμενες τα γειτονικά αντιδημοκρατικά καθεστώτα. Και όπως λέει μια παροιμία της Γουινέας, «ένας κακός σπόρος μέσα στο στόμα μπορεί να χαλάσει τη γεύση μιας ολόκληρης χούφτας φιστικιών».
Άτομα όπως ο Σασού Νγκέσο διαθέτουν σημαντικά στηρίγματα στον δυτικό κόσμο. Ολόκληρος ο πλούτος του Κονγκό-Μπραζαβίλ (κυρίως από το πετρέλαιο) καταλήγει στην τσέπη του! Το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση του Χοσέ Εντουάρντο Ντος Σάντος, ο οποίος βρίσκεται στην εξουσία από το 1979 στην Αγκόλα. Αν και στην αρχή της πολιτικής καριέρας του δήλωνε μαρξιστής-λενινιστής, η οικογένειά του διαθέτει σήμερα αμύθητη περιουσία, την οποία διαχειρίζεται με ιδιαίτερα αποδοτικό τρόπο η μεγάλη κόρη του, Ιζαμπέλ Ντος Σάντος (4). Στο Καμερούν, το καθεστώς του Πολ Μπιγιά, στην εξουσία από το 1982, διακατέχεται από μια αρτηριοσκλήρωση η οποία δεν προμηνύει τίποτε το καλό.
Αντίθετα, η Μπουρκίνα Φάσο μας δίνει σοβαρούς λόγους να ελπίζουμε το καλύτερο, μετά τη λαϊκή εξέγερση του Οκτωβρίου του 2014 κατά της τροποποίησης του Συντάγματος και, στη συνέχεια, τον νικηφόρο αγώνα ενάντια στο πραξικόπημα του στρατηγού Ντιενντερέ, τον Σεπτέμβριο του 2015. Στη Σενεγάλη, τα γρανάζια του δημοκρατικού συστήματος λειτουργούν άψογα από το 2000, με εναλλαγές στην εξουσία κατά τις οποίες δεν τίθεται σε δοκιμασία η εθνική ενότητα. Στο Μπενίν επίσης, την πρώτη χώρα που το 1990οργάνωσε εθνικές διασκέψεις, οι δημοκρατικοί θεσμοί φαίνονται στέρεοι. Μάλιστα, είναι η μοναδική χώρα που κατόρθωσε να «ανακυκλώσει» τον δικτάτορά της. Ο Ματιέ Κερέκου κατέλαβε το 1972 την εξουσία με πραξικόπημα και αποχώρησε από αυτήν το 1991, σεβόμενος την ετυμηγορία της κάλπης, για να επιστρέψει πέντε χρόνια αργότερα, κερδίζοντας δύο φορές τις εκλογές με πλήρη σεβασμό του Συντάγματος. Η ελίτ της χώρας διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς διαθέτει το πλεονέκτημα να πατάει με το ένα πόδι στην παράδοση και με το άλλο στον σύγχρονο κόσμο.
Όσο κι αν η παράδοση είναι στατική και οπισθοδρομική, μπορεί επίσης να χρησιμεύσει και ως ασπίδα προστασίας. Στη Σενεγάλη και στο Μπενίν, όπου οι παραδοσιακοί αρχηγοί των χωριών και των φυλών τυγχάνουν σεβασμού, δεν έχει παρατηρηθεί καμία σφαγή όταν η αντιπολίτευση πραγματοποιεί συγκέντρωση σε ένα στάδιο. Η κατάσταση στη Γουινέα είναι εντελώς διαφορετική, καθώς ο Αχμέτ Σέκου Τουρέ διέλυσε, αμέσως μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της χώρας, όλες τις παραδοσιακές ηγετικές δομές μέσα στην κοινωνία. Θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι, κατά κάποιον τρόπο, οι κάτοικοι της Γουινέας είναι δύο φορές βάρβαροι, καθώς οι θεσμοί τους δεν στηρίζονται ούτε στην παράδοση ούτε στη νεωτερικότητα.
Στην Αφρική εξακολουθούν να κυριαρχούν κοινωνίες αγροτικές κι ελάχιστα μορφωμένες, στις οποίες η χειραγώγηση του αισθήματος της εθνοτικής ταυτότητας μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφικά αποτελέσματα. Ωστόσο, παρατηρείται μια υπεράνθρωπη προσπάθεια για τη δημιουργία μιας «κοινωνίας πολιτών», η οποία να μην στηρίζεται σε εθνοτικές βάσεις και να είναι σε θέση να λειτουργήσει ως αντίβαρο στην εξουσία. Στο Μπουρούντι, ο πρόεδρος Νκουρουνζίζα επικέντρωσε τον πολιτικό του λόγο σε ζητήματα ταυτότητας των φυλών της χώρας μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του, τον περασμένο Μάιο, ελπίζοντας να διατηρηθεί με αυτόν τον τρόπο στην εξουσία. Το 2010, συνέβη ακριβώς το ίδιο στη Γουινέα, όταν το κόμμα του προέδρου Άλφα Κοντέ κατηγόρησε τη φυλή των Πελ ότι μέλη της είχαν μοιράσει δηλητηριασμένο νερό κατά τη διάρκεια μιας πολιτικής συγκέντρωσης. Επρόκειτο για προσπάθεια παραπληροφόρησης και χειραγώγησης της κοινής γνώμης, η οποία αποσκοπούσε στη διαίρεση του εκλογικού σώματος. Τον περασμένο Οκτώβριο, ο Κοντέ αποφάσισε να επανεκλεγεί από τον πρώτο κιόλας γύρο. Όλα τα τεχνάσματα στα οποία κατέφυγε προκειμένου να το καταφέρει καλύφθηκαν από τις δυτικές πρεσβείες και τους παρατηρητές της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Στις αγγλόφωνες χώρες της Αφρικής φαντάζει αδιανόητο να κατηγορηθεί η Αγγλία –η πρώην αποικιοκρατική δύναμη– ότι προσπαθεί να επηρεάσει με οποιονδήποτε τρόπο ένα εκλογικό αποτέλεσμα, ακόμα και στη Ζιμπάμπουε του Ρόμπερτ Μουγκάμπε. Η Ρουάντα επέλεξε ως επίσημη γλώσσα την αγγλική, για να γυρίσει για πάντα τη σελίδα της αποικιοκρατίας, στρεφόμενη προς το μέλλον. Ωστόσο, κάθε άλλο παρά υπόδειγμα δημοκρατίας αποτελεί. Ο Πωλ Καγκαμέ δεν μπορεί να δίνει μαθήματα δημοκρατίας, καθώς τροποποίησε και αυτός το Σύνταγμα της χώρας του, στις 17 Νοεμβρίου του 2015, για να διεκδικήσει και τρίτη θητεία το 2017, αλλά και για να εξασφαλίσει στον εαυτό του τη δυνατότητα να εμφανίζεται στις εκλογές μέχρι και το… 2034! Πάντως, θα πρέπει να του αναγνωριστεί ότι έχει δημιουργήσει μια δημόσια διοίκηση που λειτουργεί αποτελεσματικά και η οποία πέτυχε μάλιστα την απαγόρευση της χρήσης της πλαστικής σακούλας σε ολόκληρη τη χώρα. Στην Γκάνα επίσης, η πειθαρχημένη συμπεριφορά των πολιτών, η παρουσία του κράτους και η καθαριότητα των δρόμων δημιουργούν εντυπωσιακή αντίθεση με το «μπάχαλο» που επικρατεί σε άλλες περιοχές της ηπείρου και κυρίως στη γαλλόφωνη Αφρική. Πατερναλισμός, ευνοιοκρατία, κομπίνες: η «Françafrique» (5), ο γάμος ανάμεσα σε δύο μάστιγες, συγκεντρώνει όλες τις παθογένειες της Γαλλίας και της Αφρικής.
Πώς είναι δυνατόν να προωθηθεί η δημοκρατία σε χώρες που βρίσκονται υπό κηδεμονία και οι οποίες οφείλουν να υπακούουν στις διπλές ή τριπλές προσταγές των διεθνών χρηματοοικονομικών θεσμών, του ΟΗΕ και των πρώην αποικιοκρατικών δυνάμεων; Στη γαλλόφωνη Αφρική, οι εξωτερικές επεμβάσεις είναι συνεχείς, παρ’ όλες τις εξαγγελίες του Παρισιού για ρήξη με τις πρακτικές του παρελθόντος. Η Γαλλία εξακολουθεί να επιμένει να διατηρεί εντονότατη παρουσία στην Αφρική. Είναι εξαιρετικά ενοχλητικό το γεγονός ότι οι σχέσεις της με τις πρώην αποικίες της ακολουθούσαν ήδη εξαρχής τον λάθος δρόμο, από τη στιγμή που εκείνες απέκτησαν την ανεξαρτησία τους. Διεξάγονται σε προσωπικό επίπεδο, μεταξύ φίλων, και όχι μεταξύ αρχηγών κρατών που ενδιαφέρονται για το κοινό συμφέρον. Το 2004, ο τότε πρόεδρος Ζακ Σιράκ είχε ελευθερώσει ξαφνικά τον αρχηγό της αστυνομίας του Κονγκό-Μπραζαβίλ που είχε συλληφθεί στη Γαλλία για «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας», μετά από ένα απλό τηλεφώνημα του φίλου του Σασού Νγκέσο. Όσο για τον Νικολά Σαρκοζί, είναι στενός φίλος του Αλασάνε Ουατάρα, του προέδρου της Ακτής του Ελεφαντοστού.
Μετααποικιακοί αρχαϊσμοί
Υπάρχουν κλίκες που δρουν μέσα στο πλαίσιο μιας μαφίας λευκών και μαύρων, οι οποίοι ενεργούν μονάχα για την προώθηση του προσωπικού συμφέροντός τους. Τα καρτέλ αυτά αποδεικνύονται επιζήμια ακόμα και για τη Γαλλία, παρά το γεγονός ότι ο γαλλικός Τύπος δεν ασχολείται διόλου μαζί τους. Πολλά σκάνδαλα στη Γαλλία συνδέονται με την Αφρική, και αντιστρόφως. Ο νυν πρόεδρος της Νότιας Αφρικής Τζέικομπ Ζούμα κατηγορήθηκε το 2005 από τη Δικαιοσύνη της χώρας του ότι δωροδοκήθηκε από τον γαλλικό όμιλο Thales για να υπογράψει συμφωνίες για την αγορά γαλλικών οπλικών συστημάτων.
Η διαφθορά είναι η μοναδική απάντηση που δίνουν οι διψασμένες για εξουσία ελίτ της Αφρικής στην επιθυμία που εξακολουθούν να τρέφουν ορισμένοι κύκλοι στη Γαλλία για επαναποικιοποίηση της Αφρικής. Οι γαλλικές ενημερωτικές ιστοσελίδες που ασχολούνται με τα ζητήματα της Αφρικής αυξάνονται, χωρίς ωστόσο και να καλύπτουν με σοβαρότητα τις εκλογές, τα σκάνδαλα ή τις διαμάχες που ξεσπούν στους κύκλους της εξουσίας. Τα περισσότερα άρθρα και οι αναλύσεις τους όσον αφορά τις εκλογές στο Τόγκο, στη Γουινέα ή στην Ακτή του Ελεφαντοστού ήταν εντελώς λανθασμένες. Ποιος πρόσεξε ότι τα αποτελέσματα των προεδρικών εκλογών του περασμένου Οκτωβρίου στην Ακτή του Ελεφαντοστού δεν ήταν αξιόπιστα; Ο Ουατάρα επανεξελέγη, από τον πρώτο κιόλας γύρο, με ποσοστό 83,6% των ψήφων. Ο αριθμός θυμίζει τα αποτελέσματα των ψηφοφοριών των σοβιετικών καθεστώτων, τη στιγμή που οι κοινωνικές και οι εκλογικές δομές των αφρικανικών χωρών δεν επιτρέπουν σε κανένα υποψήφιο να υπερισχύει από τον πρώτο γύρο με τόσο υψηλά ποσοστά.
Στην Γαλλία υπάρχουν αρκετοί ακτιβιστές, διανοούμενοι και δημοσιογράφοι. Επείγει να δημοσιευτούν έντιμα ρεπορτάζ για τα ζητήματα της διαφθοράς, για τον τρόπο με τον οποίο διεξάγονται οι εκλογικές διαδικασίες ή ακόμα για την επιρροή που αποκτούν οι γιοι των προέδρων, όπως είδαμε στο Τόγκο, στην Γκαμπόν, στη Σενεγάλη, αλλά και στο Μαλί και στη Γουινέα. Φαίνονται δε τόσο σίγουροι για τους προστάτες τους, ώστε νομίζουν ότι μπορούν να επιτρέψουν τα πάντα στον εαυτό τους. «Μονάχα μετά την εκλογή του Φρανσουά Ολάντ άρχισα να κοιμάμαι ήσυχος», φέρεται να έχει δηλώσει ο πρόεδρος της Γουινέας Άλφα Κοντέ σε μια συγκέντρωση που πραγματοποιήθηκε την 1η Ιουλίου του 2012 (Conakrytime.com, 2 Ιουλίου 2012). Τον περασμένο Οκτώβριο, ο Γάλλος πρόεδρος συνεχάρη τον Γουϊανό προστατευόμενό του για την επανεκλογή του, πριν καν ολοκληρωθεί η ανακοίνωση των επίσημων οριστικών αποτελεσμάτων.
Το επιχείρημα της σταθερότητας των καθεστώτων της περιοχής που επικαλούνται τα δυτικά υπουργεία Εξωτερικών αποδεικνύεται αντιπαραγωγικό στον βαθμό που –μακροπρόθεσμα– οδηγεί αναπόφευκτα στην κρίση. Βέβαια, είναι αλήθεια ότι θα πρέπει να αποβλέπει κανείς στη σταθερότητα των θεσμών αλλά, στην Αφρική, ελλείψει σοβαρών κρατών, οι θεσμοί ενσαρκώνονται στο πρόσωπο του ατόμου που κατέχει την εξουσία μια δεδομένη στιγμή. Κι όπως υποστηρίζει ο Μπάρακ Ομπάμα, «η Αφρική δεν χρειάζεται ισχυρούς πολιτικούς άνδρες αλλά ισχυρούς θεσμούς». Ο Μπλεζ Καμπαορέ, ο πρόεδρος της Μπουρκίνα Φάσο, του είχε απαντήσει ως εξής, με κάπως υπερβολικά μεγάλη αυτοπεποίθηση, όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια, καθώς τρεις μήνες αργότερα εκδιώχθηκε από το προεδρικό μέγαρο: «Δεν υπάρχουν ισχυροί θεσμοί εάν δεν υπάρχουν ισχυροί πολιτικοί άνδρες». Μόλις κάποιος ανεβεί στην εξουσία, όλοι υποκλίνονται μπροστά του: το Ανώτατο Δικαστήριο, ο στρατός, η χωροφυλακή, ακόμα και η Εκκλησία ορισμένες φορές, όπως συνέβη στη Γουινέα.
Την ιερότητα της «σταθερότητας» επικαλέστηκε το 1978 και ο Γάλλος πρόεδρος Βαλερί Ζισκάρ ντ’ Εσταίν για να δικαιολογήσει την «Επιχείρηση Λεοπάρδαλη», μια στρατιωτική επέμβαση στο Ζαΐρ (σημερινή Δημοκρατία του Κονγκό, RDC) για να απελευθερώσει τους Ευρωπαίους ομήρους που βρίσκονταν στα χέρια των εξεγερμένων που πολεμούσαν ενάντια στον στρατάρχη Ζοζέφ Μομπούτου. Στην πράξη, η Γαλλία είχε προστρέξει σε βοήθεια ενός συμμάχου. Ωστόσο, όταν το 1997 ο Μομπούτου έπεσε μετά από τριάντα δύο χρόνια στην εξουσία, μαζί του κατέρρευσε και ολόκληρο το Κονγκό.
Ο σύγχρονος κόσμος εξελίσσεται γρηγορότερα από τα παλαιά μας συστήματα, τα οποία στηρίζονται στους αρχαϊσμούς της μετααποικιακής εποχής. Ο καλύτερος τρόπος διακυβέρνησης είναι γνωστός σε κάθε γωνιά του πλανήτη: πρόκειται για τη δημοκρατία. Οφείλουμε να οικοδομήσουμε πολιτικά συστήματα τα οποία να είναι ταυτόχρονα ισχυρά και ευέλικτα, όπως ακριβώς οι αρχιτέκτονες σχεδιάζουν κτήρια που αντέχουν στους σεισμούς. Ο στόχος αυτός δεν έχει τίποτε το επαναστατικό. Το ζητούμενο είναι να εγκαθιδρυθεί ένα κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο να στηρίζεται σε έναν ελάχιστο κοινό παρονομαστή εμπιστοσύνης, επιτρέποντας με αυτό τον τρόπο τον διάλογο στο εσωτερικό των χωρών και την ενίσχυση των θεσμών.
