Ο τζιχαντισμός είναι πολυδιάστατο φαινόμενο, πρώτα απ’ όλα όμως είναι μια συνολική ιδεολογία. Χάρη σε ένα νοητικό σύμφυρμα, που προκύπτει από μια κακόβουλη ερμηνεία εννοιών, συμβόλων και εικόνων μουσουλμανικής και ευρωπαϊκής προέλευσης, οι θεματοφύλακές του ισχυρίζονται ότι προσφέρουν στους «πιστούς» μια νέα αρχή, μια νέα ταυτότητα κι έναν νέο τρόπο για να επιτύχουν εν ζωή και μετά θάνατον.
Με δυο λόγια, πρόκειται για μια παρουσίαση του κόσμου που δίνει τη βεβαιότητα του ανήκειν σε κάτι πιο σημαντικό από το άτομο: στην ομάδα των εκλεκτών τους οποίους έχει επιφορτίσει ο Θεός να αποκαταστήσουν την πραγματική θρησκεία και να ενώσουν και πάλι την Ούμμα (την κοινότητα των πιστών) υπό την αιγίδα του Χαλιφάτου –την παγκόσμια ισλαμική μοναρχία– πριν ξεκινήσουν για την κατάκτηση του κόσμου και τη σωτηρία της ψυχής. Η σκιαγράφηση της γέννησης και της ανάπτυξης των κύριων προπατόρων της τζιχαντιστικής ιδεολογίας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την ελκυστικότητα και την αποτελεσματικότητά της, από το Σαιν Ντενί μέχρι το Καράσι.
Όπως και άλλες εξτρεμιστικές ιδεολογίες, ο τζιχαντισμός έχει τις ρίζες του στο γκρέμισμα των ψευδαισθήσεων που προκάλεσε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Η διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η κατάργηση του Χαλιφάτου από τον Κεμάλ Ατατούρκ, η δυτική κυριαρχία και η δυναμική παρουσία νέων μορφών κοινωνικοποίησης προκάλεσαν βαθιά απογοήτευση σε κάποιους μουσουλμανικούς κύκλους.
Προκειμένου να βγουν από αυτή την υπαρξιακή κρίση, κάποιοι ακτιβιστές, διανοούμενοι και ουλεμάδες (θρησκευτικοί δικαστές και θεολόγοι) βλέπουν το Ισλάμ ως μοναδική διέξοδο. Έτσι, στην περίοδο του Μεσοπολέμου λαμβάνουν χώρα διάφορα εγχειρήματα, περισσότερο ή λιγότερο ολοκληρωμένα. Το σημαντικότερο από αυτά είναι αναμφίβολα αυτό των Αδελφών Μουσουλμάνων.
Εμπνευσμένη από τη Young Men’s Christian Association (1), η αδελφότητα των Αδελφών Μουσουλμάνων ιδρύεται στην Αίγυπτο το 1928. Για τον Χασάν Αλ-Μπάννα, τον ιδρυτή της, το Ισλάμ είναι μια ανώτερη και καθολική εξουσία, που πρέπει να κυριαρχεί απόλυτα στον μουσουλμανικό κοινωνικό χώρο, καθ’ όσον είναι ταυτόχρονα «δόγμα και πίστη, πατρίδα κι εθνικότητα, θρησκεία και κράτος, πνευματικότητα και δράση, Κοράνι και σπάθη». Για την επίτευξη του στόχου αυτού εκπονεί μια τελεολογική στρατηγική: πρέπει κατ’ αρχήν να εξισλαμιστεί η κοινωνία από τα κάτω, αγνοώντας τις νομικές (θρησκευτικές και) θεολογικές σχολές, πριν από την κατάληψη της εξουσίας και τη δημιουργία ισλαμικών κρατών. Τα κράτη αυτά, που εξασφαλίζουν την πρωτοκαθεδρία της σαρία (του ισλαμικού νόμου), δεσμεύονται προοδευτικά σε μια διαδικασία ολοκλήρωσης μέσα από προγράμματα συνεργασίας. Η διαδικασία αυτή καταλήγει στην κατάργηση των συνόρων και στην ανακήρυξη του Χαλιφάτου.
Ο ιδρυτής των Αδελφών Μουσουλμάνων ποτέ δεν διευκρίνισε τις αρχές και τις δομές του ισλαμικού κράτους που επιθυμούσε να εγκαθιδρύσει. Αρκέστηκε πάντα σε συνθήματα κενά περιεχομένου, συχνά αντιφατικά. Όμως, αποσπάσματα διάσπαρτα μέσα στα κείμενά του δείχνουν την προτίμησή του για τον ελιτισμό, τον κρατισμό και τον αυταρχισμό. Ο Αλ-Μπάννα εκφράζεται με αρκετή σαφήνεια ενάντια σε δημοκρατικές αρχές, ιδίως την ελευθερία, τον διαχωρισμό θρησκείας-κράτους, τον πολυκομματισμό και τον διαχωρισμό των εξουσιών. Προκειμένου να αντιμετωπίσει τις εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις, η Ούμμα πρέπει, κατά τη γνώμη του, να διοικείται από έναν μόνο νόμο, τη σαρία, ένα μόνο κόμμα, τους Αδελφούς Μουσουλμάνους, και από έναν μόνο ηγέτη, τον Χαλίφη.
Χάρη στη σχετική απλότητα του λόγου του και στον ζήλο των μελών της, η αδελφότητα διευρύνει σημαντικά τη βάση υποστήριξής της στην Αίγυπτο και σε άλλα τμήματα του αραβικού κόσμου. Δεν κατορθώνει εντούτοις να πραγματοποιήσει τον κύριο στόχο της: την κατάληψη της εξουσίας, για την επαναδημιουργία του Κράτους του Θεού και την επίτευξη της σωτηρίας. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, η αποτυχία αυτή οδηγεί μια μειοψηφία στην υιοθέτηση απόψεων ολοένα πιο ριζοσπαστικών, ιδίως σχετικά με την προσφυγή στη χρήση βίας. Οι εξελίξεις επιταχύνονται στην επόμενη δεκαετία, εξαιτίας τής χωρίς προηγούμενο καταστολής από τη στρατιωτική χούντα που έχει καταλάβει την εξουσία στο Κάιρο.
Ο Σαγιέντ Κοτμπ, ένας ανήσυχος διανοούμενος, εντάσσεται στην αδελφότητα σε αυτή την περίοδο της κρίσης. Στα κάτεργα του προέδρου Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, πραγματοποιεί μια ιδεολογική μεταστροφή που έμελλε να έχει τρομερές συνέπειες στο πολιτικο-θρησκευτικό πεδίο του αραβο-μουσουλμανικού κόσμου. Θεωρεί ότι ο κόσμος στον οποίο ζει έχει περιπέσει στην άγνοια και στην απιστία (αλ-τζαχιλίγια). Οι πραγματικοί πιστοί, μια ελάχιστη μειοψηφία πλέον, πρέπει να πραγματοποιήσουν μια έξοδο (αλ-χίζρα) και να διαχωριστούν πνευματικά και φυσικά από τις κοινωνίες των αμαρτωλών. Αφού δημιουργήσουν μια σταθερή πνευματική και εδαφική βάση, οι εκλεκτοί πρέπει να ριχτούν στην κατάκτηση του κόσμου των αμαρτωλών στο πλαίσιο ενός γενικευμένου τζιχάντ. Επηρεασμένος από τον Ινδοπακιστανό Αμπούλ Αλά Μαβντουντί, έναν σκληροπυρηνικό υποστηρικτή του Χαλιφάτου, ο Κοτμπ καλεί τους εκλεκτούς να αποκαταστήσουν την απόλυτη κυριαρχία του Θεού (αλ-χακιμίγια) μέσω της εγκαθίδρυσης του Ισλαμικού Κράτους και νόμου, για να απελευθερώσουν τους πιστούς από τον δυτικό υλισμό. Η κουλτούρα αυτή του θύλακα, που δεν είναι κάτι καινούριο στη μουσουλμανική ιστορία, γίνεται ταχύτατα το πολιτικό υπόβαθρο του σύγχρονου τζιχαντισμού.
Παρά το γεγονός ότι ήταν δημοφιλείς και τις είχαν υιοθετήσει αρκετές ριζοσπαστικές οργανώσεις από τη δεκαετία του 1960, η διάδοση των απόψεων του Αλ-Μπάννα και του Κοτμπ προσκρούει σε ένα δομικό εμπόδιο: ούτε ο ένας ούτε ο άλλος είναι ουλεμάδες, εκπρόσωποι μιας μακραίωνης παράδοσης, αλλά απλοί διανοούμενοι και ισλαμιστές ακτιβιστές, μια κατηγορία που δεν έχει ακόμα βρει τη θέση της στο πολιτικο-θρησκευτικό πεδίο. Σε όλη τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και του 1970, πολλές τζιχαντιστικές οργανώσεις (Σαχάμπ Μοχαμάντ, Αλ-Τζιχάντ και Αλ-Τακφίρ βα Χιζρά) προσπαθούν να βρουν λύση στο πρόβλημα με τη χρήση, κατά το δοκούν, κλασικών αναφορών, κυρίως των κειμένων του νομικού-θεολόγου Ιμπν Ταϋμίγια (1263-1328) και του μαθητή του Ιμπν Καγίμ Αλ-Ζαβζίγια. Ματαίως.
Το 1979, η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν επιτρέπει στον τζιχαντισμό να αποκτήσει ένα αναγνωρισμένο θεολογικό και νομικό δόγμα: τον ουαχαμπισμό. Χάρη στα πετροδολάρια της Σαουδικής Αραβίας, η παράδοση αυτή κατόρθωσε να επιβληθεί στο ισλαμικό στρατόπεδο ως νέα ορθοδοξία. Ο ουαχαμπισμός γεννήθηκε στην κεντρική Αραβία στα μέσα του 18ου αιώνα και είναι ένα παρακλάδι του ανμπαλισμού, μιας από τις τέσσερις μεγάλες νομικές σχολές των σουνιτών. Ο ιδρυτής του, ο Μοχαμέντ Ιμπν Αμπντ Αλ-Ουαχάμπ (1703-1792) είναι ένας ασυμβίβαστος κήρυκας, που δεν διστάζει μπροστά σε τίποτα προκειμένου να επιβάλει αυτό που θεωρεί ως μόνη αληθινή θρησκεία, αυτή του Προφήτη και των ενάρετων προγόνων «αλ-σαλάφ αλ-σαλίχ», από το οποίο προκύπτει και ο όρος «σαλαφισμός», μια άλλη ονομασία αυτής της παράδοσης. Το 1744, συμμαχεί με τον Σαούντ για να δημιουργήσει στη βάση του δόγματός του μια πολιτική οντότητα: το πρώτο σαουδικό κράτος, που διήρκεσε ώς το 1818.
Η Οργάνωση του Ισλαμικού Κράτους άντλησε τα διδάγματα από τις αποτυχίες της Αλ-Κάιντα
Ο Ιμπν Αμπντ Αλ-Ουαχάμπ, τον οποίο οι πιστοί του ακολουθούν τυφλά, διαβεβαιώνει ότι ο μόνος δρόμος για τη σωτηρία είναι η αποκατάσταση της «αγνής» θρησκείας. Γι αυτό πρέπει να επαναβεβαιωθεί η βασική έννοια του Ισλάμ: η θεία μοναδικότητα (αλ ταβχίντ), επωνυμία πολλών τζιχαντιστικών οργανώσεων. Η μοναδικότητα αυτή μπορεί να πραγματωθεί μόνο με μια προϋπόθεση: την απαρέγκλιτη τήρηση της ορθοδοξίας και των ορθών πρακτικών σύμφωνα με το ανμπαλιτικό δόγμα. Όλοι όσοι δεν αποδέχονται αυτό το δόγμα χαρακτηρίζονται υποκριτές, απολωλότες, αιρετικοί, άρα άπιστοι. Πολλά δόγματα και πρακτικές του σουφισμού, όπως η λατρεία των αγίων, τα άτυπα προσκυνήματα ή οι πρακτικές αγιοποίησης ταυτίζονται με μορφές ειδωλολατρίας, που πρέπει να καταπολεμηθούν με κάθε μέσο. Αντιστοίχως, τα άτομα και οι κυβερνήσεις που προσφεύγουν σε νόμους, οι οποίοι χαρακτηρίζονται μη ισλαμικοί, κηρύσσονται αποστάτες.
Το να γίνει κανείς ή να παραμείνει αληθινός μονοθεϊστής προϋποθέτει να εφαρμόζει αυστηρά τις θείες οδηγίες σε όλους τους τομείς της ζωής. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, οι ουαχαμπίτες προτείνουν μια συσταλτική ερμηνεία των ιερών κειμένων. Η σαρία –κυρίως οι σωματικές ποινές– πρέπει κατά τη γνώμη τους να εφαρμόζονται κατά γράμμα.
Προκειμένου να χαραχτούν τα πραγματικά ή συμβολικά σύνορα μεταξύ της αυθεντικής θρησκείας και των ψευδών, οι ταγοί του ουαχαμπισμού ανέπτυξαν την αρχή «αλ-βάλ βα’ αλ-μπάρα» («η δήλωση πίστης και η ρήξη»). Ο πιστός οφείλει απόλυτη νομιμοφροσύνη και πίστη προς όλα τα άλλα μέλη της κοινότητας. Αντιθέτως, οι σχέσεις με τους απίστους περιορίζονται θεωρητικά στον προσηλυτισμό, την υποταγή ή τον πόλεμο. Σε αυτή τη λογική, οι μουσουλμάνοι που ζουν σε περιοχές απίστων πρέπει αργά ή γρήγορα να πραγματοποιήσουν μια χίζρα (έξοδο) προς τους τόπους του Ισλάμ, προκειμένου να συγκεντρωθούν όλες οι ιερές δυνάμεις πριν ξεκινήσουν το τζιχάντ.
Ενισχυμένοι με το πρόγραμμα του Αλ-Μπάννα, τον οδικό χάρτη του Κότμπ, την ουαχαμπική ορθοδοξία και τη νίκη τους ενάντια στους Σοβιετικούς, οι τζιχαντιστές πιστεύουν ότι κατέχουν πλέον τη βέλτιστη ιδεολογική συνταγή για να αναβιώσουν το Χαλιφάτο και τον χρυσό αιώνα του Ισλάμ. Όπως επιβεβαιώνουν οι διακηρύξεις πίστης που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο, κυρίως αυτή που δημοσιεύτηκε από τον προηγούμενο ηγέτη της Οργάνωσης του Ισλαμικού Κράτους Αμπού Ομάρ Αλ-Μπαγκντάντι (2) το 2007, η ιδεολογία αυτή εξελίχθηκε πολύ λίγο στις τελευταίες δεκαετίες. Τα μόνα νέα στοιχεία είναι η ενίσχυση του αντισιιτικού λόγου (που οφείλεται στις πολιτικές συγκυρίες στη Σαουδική Αραβία, στο Ιράκ και στη Συρία), η ανάπτυξη κειμένων που νομιμοποιούν όλες τις μορφές βίας και οι μεσσιανικές αφηγήσεις.
Για τον θρίαμβο αυτού που θεωρούν αληθινή θρησκεία, οι τζιχαντιστές εκπονούν από την αρχή της δεκαετίας του 1990 διάφορες στρατηγικές, ανταγωνιστικές και συμπληρωματικές ταυτοχρόνως. Η Αλ-Κάιντα θεμελιώνει τον λόγο ύπαρξής της στην ιδέα ότι η Ούμμα αποτελεί στόχο αδιάκοπων επιθέσεων, εξωτερικών και εσωτερικών. Οι Μουσουλμάνοι όλου του κόσμου έχουν υποχρέωση, κατά την άποψή της, να συνδράμουν τους ευρισκόμενους σε ανάγκη ομόθρησκούς τους. Αυτή η οργανική αλληλεγγύη εκφράζεται μέσω της πρακτικής ενός παγκόσμιου τζιχάντ, ταυτοχρόνως εναντίον των μεγάλων δυνάμεων και των αραβο-μουσουλμανικών καθεστώτων που τις υποστηρίζουν. Ο τελικός στόχος είναι να διωχθούν οι δυνάμεις αυτές από τη γη των μουσουλμάνων, να ανατραπούν τα καθεστώτα που χαρακτηρίζονται αποστάτες και να αποκατασταθεί το Χαλιφάτο. Θεωρώντας τους εαυτούς τους πρωτοπορία των πιστών, τα μέλη της Αλ-Κάιντα πιστεύουν ότι θα κάνουν το Αφγανιστάν εστία μιας νέας εποποιίας. Το 1998, ο Ουσάμα Μπιν Λάντεν και οι υπαρχηγοί του δηλώνουν πίστη στον ηγέτη των Ταλιμπάν Μουλά Ομάρ, ως ηγέτη των πιστών και κηρύσσουν τζιχάντ ενάντια στις δυτικές δυνάμεις. Ακολουθεί μια σειρά τρομοκρατικών επιθέσεων κλίμακας, μεταξύ των οποίων και αυτές της 11ης Σεπτεμβρίου 2001.
Αντλώντας διδάγματα από τις αποτυχίες της Αλ-Κάιντα, η Οργάνωση του Ισλαμικού Κράτους υιοθετεί μια «παγκοσμιοτοπική» στρατηγική, με δυο λόγια αναπτύσσει την ικανότητά της να δρα τοπικά και να σκέφτεται σφαιρικά. Οι ηγέτες της οργάνωσης, που με τη σειρά τους θεωρούν εαυτούς τούς νέους εκλεκτούς, προτίμησαν να αποκτήσουν πρώτα μια βάση στην καρδιά του αραβο-μουσουλμανικού κόσμου και να διασφαλίσουν την οικονομική τους αυτονομία, πριν στείλουν τους στρατιώτες τους στην κατάκτηση του κόσμου. Για να το επιτύχουν ακολούθησαν ένα σχέδιο με τρία στάδια, που δημοσιεύτηκε μεταξύ 2002 και 2004: «Για τη διαχείριση της αγριότητας: η πλέον κρίσιμη φάση που θα διέλθει η κοινότητα των πιστών». Το φυλλάδιο αυτό εξηγεί με απλά λόγια πώς οι τζιχαντιστές μπορούν να επωφεληθούν από τις καταστάσεις και τα γεγονότα, σε τοπικό και διεθνές επίπεδο, για να αποκτήσουν τον έλεγχο μιας περιοχής. Μόλις αυτή κατακτηθεί, μπορούν να τη μετατρέψουν σε πραγματική βάση, όχι μονάχα με την προσφυγή στην ακραία βία και σε μια σκληρή προπαγάνδα, αλλά και εμπνεόμενοι από την τέχνη του πολέμου και τη διοικητική τεχνογνωσία των δυτικών. Η μερική επιτυχία αυτής της στρατηγικής και η ανακήρυξη του Χαλιφάτου, το 2014, γέννησε προσδοκίες στον μουσουλμανικό κόσμο και αλλού, στο Σινά, στη Λιβύη, στο Σαχέλ (3), στην Τυνησία, στη Σαουδική Αραβία και στη Γαλλία…