«Δημόσια υγεία; Δεν ήταν ποτέ προτεραιότητα στην Ουκρανία. Ποτέ δεν αντιληφθήκαμε ισχυρή πολιτική βούληση για την ευημερία του πληθυσμού. Έτσι, όταν πρόκειται για ασθένειες που θεωρούνται ”κοινωνικά επικίνδυνες“, όπως ο ιός HIV-AIDS και η φυματίωση, μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι το έργο μας δεν είναι εύκολο…». Στο πρόσωπο της Σβετλάνα Μόροζ σχηματίζεται ένα πικρό χαμόγελο, από εκείνα που αποτελούν ασπίδα απέναντι στις αντιξοότητες. Σωριασμένη σε έναν καναπέ με ξεθωριασμένα λουλούδια του τοπικού παραρτήματος του Συλλόγου Noviy Den («νέα ημέρα» στα ρωσικά), μεταξύ σωρών κιτρινισμένων εγγράφων και κουτιών προφυλακτικών, η νεαρή γυναίκα φαίνεται χαμένη. Στο Κραματόρσκ, στο τμήμα του Ντονμπάς που βρίσκεται υπό Ουκρανικό έλεγχο, το Noviy Den προσφέρει κοινωνική και νομική υποστήριξη σε καμιά πεντακοσαριά άτομα με HIV (1), φυματίωση και άλλες μολυσματικές ασθένειες. Στο παράθυρο, ένα κίτρινο τετράγωνο από ύφασμα αναγράφει τα ονόματα των ασθενών που πέθαναν. Το 2015 το AIDS κόστισε 29 άτομα στο Κραματόρσκ. «Το πιο απογοητευτικό είναι ότι υπάρχουν τα εργαλεία για να διαγνωστούν σωστά οι άνθρωποι με τον ιό HIV ή της φυματίωσης, να λάβουν μια καλή θεραπεία και να ζήσουν μια φυσιολογική ζωή», αναστενάζει η κυρία Μόροζ. «Αλλά στην Ουκρανία δεν είμαστε καθόλου σε θέση να εξασφαλίσουμε μια αξιοπρεπή ύπαρξη για τους περισσότερους ασθενείς. Το ιατρικό σύστημα είναι άκαμπτο, ακατάλληλο, ευνοεί τις διακρίσεις και είναι διεφθαρμένο. Και ο πόλεμος δεν έλυσε κανένα πρόβλημα». Το κτίριο που στεγάζεται το Noviy Den δεν υπέφερε υλικές ζημιές από τη σύγκρουση που ξέσκισε την περιοχή από την άνοιξη του 2014. Στο Κραματόρσκ, πρώην κέντρο του βιομηχανικού συγκροτήματος του Ντονμπάς, που πέρασε υπό τον έλεγχο των ένοπλων αυτονομιστικών ομάδων μεταξύ Απριλίου και Ιουλίου 2014, ζουν σε ρυθμούς σποραδικών συγκρούσεων κατά μήκος της πρώτης γραμμής, εξήντα χιλιόμετρα προς τα νότια. Οι δραστηριότητες του συλλόγου, όπως το σύστημα υγείας, έχουν διαταραχθεί από τη διαίρεση της περιοχής. Μόνο στην «ομπλάστ» (περιφέρεια) του Ντόνετσκ, περίπου 28.000 άνθρωποι ήταν φορείς του ιού HIV πριν από τον πόλεμο, πολλοί από αυτούς ταυτόχρονα με τον ιό της φυματίωσης. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 10.000 από αυτούς εξακολουθούν να ζουν στα εδάφη των αυτοαποκαλούμενων δημοκρατιών του Ντόνετσκ (RPD) και του Λουγκάνσκ (RPL).
Η θεραπεία τους είναι προς το παρόν εξασφαλισμένη, καθώς «τα Ηνωμένα Έθνη, οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα, ο Ερυθρός Σταυρός και άλλοι διεθνείς οργανισμοί ανταποκρίθηκαν από την αρχή του πολέμου, εξασφαλίζοντας τη συνεχή προμήθεια φαρμάκων σε όλο αυτό που ονομάζεται ”ανεξέλεγκτη ζώνη”, λέει η Όλγα Πονομάρεβα, μιλώντας πίσω από την κούπα με το τσάι της. Η επικεφαλής του προγράμματος θεραπείας υποκατάστασης για τοξικομανείς του Noviy Den, ωστόσο, υπογραμμίζει την ευπάθεια του συστήματος υγείας στο Ντονμπάς, όπου ο κίνδυνος παραμένει «να κλιμακωθεί η κατάσταση με την εξάντληση του αποθέματος των διαθέσιμων φαρμάκων».
Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης για την υγεία δεν αφορά μόνο τις ζώνες των συγκρούσεων. Στα εδάφη που βρίσκονται υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης, οι Αρχές άργησαν να αντιδράσουν. Στις πιο σφοδρές μάχες, οι υπεύθυνοι του συλλόγου πρέπει ακόμα να περάσουν την πρώτη γραμμή για να προμηθευτούν φάρμακα ή να μεταφέρουν δείγματα αίματος στο κέντρο αναφοράς τους, που βρίσκεται στο Ντόνετσκ. Τέλος, για την κ. Μορόζ, ο πόλεμος απλά «αποκαλύπτει με ακόμα πιο βάναυσο τρόπο τις αδυναμίες του ουκρανικού κράτους».
Χάρις στη διεθνή χρηματοδότηση, το Noviy Den παρέχει δωρεάν γρήγορα τεστ για τον HIV. «Στα νοσοκομεία επίσης, τα εκτεταμένα τεστ ήταν δωρεάν πριν από τον πόλεμο. Σήμερα κοστίζουν 120 γρίβνα (περίπου 4 ευρώ), επειδή δεν υπάρχουν αρκετά», αναστενάζει η Ιρίνα Λέχοβιτς, που ζει με τον ιό HIV από το 2011. Ζούμε εδώ με 1.000, 1.500 γρίβνα (μεταξύ 35 και 50 ευρώ το μήνα). «Οι περισσότεροι ασθενείς, επομένως, αρκούνται στα τεστ που παρέχουν οι σύλλογοι».
Ενόσω μιλά, η κ. Λέχοβιτς περπατά μέσα από έρημες περιοχές, ανάμεσα σε ζοφερές πολυκατοικίες, προς το νοσοκομείο Νο. 2 του Κραματόρσκ. «Οι δημόσιοι φορείς έχουν το μονοπώλιο στη διανομή της αντιρετροϊκής θεραπείας. Έτσι πρέπει να πηγαίνουμε εκεί τακτικά. Αλλά οι περισσότεροι από τους γνωστούς μου δεν εμπιστεύονται τους γιατρούς και προτιμούν το Noviy Den ή άλλες οργανώσεις». Μια επίμονη διαφθορά μαστίζει το σύστημα υγείας –όπως και άλλους τομείς– και πλήττει πολλούς αναξιοπαθούντες ασθενείς. Επιπλέον, οι ασθενείς του ιού HIV και της φυματίωσης βιώνουν τακτικά διακρίσεις από κακώς εκπαιδευμένο για τα θέματα αυτά νοσηλευτικό προσωπικό. Περιπτώσεις προσβολών, αυθαίρετου εγκλεισμού ή καμιά φορά άρνησης παροχής βοήθειας σε φτωχούς και απείθαρχους ασθενείς αναφέρονται συχνά στα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης. «Αυτό συνέβαινε ήδη πριν από τον πόλεμο, λέει η κ. Λέχοβιτς. Με δεδομένο τον τρόπο που η πολιτεία μάς έχει παραμελήσει, δεν υπάρχει περίπτωση να προσπεράσουμε τους συλλόγους…». Η μετακίνηση των ιδιαίτερα ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού, που εγκαταλείπουν τις περιοχές των συγκρούσεων στην Ουκρανία και πέρα απ’ αυτή (2), δημιουργούν φόβους για μια υγειονομική κρίση. «Αυτό, σε συνδυασμό με την μαζική εγκατάσταση των στρατιωτικών και τη συνακόλουθη αύξηση της πορνείας, μπορεί να οδηγήσει σε έκρηξη των επιδημιών», λέει η Μορόζ με εκπληκτική ηρεμία. «Έχουμε ήδη διαγνώσει κρούσματα φυματίωσης σε ορισμένους στρατιώτες», επιβεβαιώνει η γιατρός Ιλένα Μπέρεγκα, επικεφαλής επιδημιολόγος του νοσοκομείου Νο. 2 του Κραματόρσκ, η οποία εκφράζει επίσης τη λύπη της: «Στο στρατό των ΗΠΑ διανέμουν προφυλακτικά. Αλλά όχι στον ουκρανικό στρατό».
Ενώ στη Γαλλία, για παράδειγμα, ο αριθμός των νέων μολύνσεων που ανιχνεύθηκαν μειώθηκε σημαντικά στη δεκαετία του 2000 (3), η Ουκρανία είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη, μαζί με τη Ρωσία, όπου τα κρούσματα αυξάνονται χρόνο με το χρόνο. Τον Οκτώβριο του 2015 είχαμε επισήμως 240.000 οροθετικά άτομα (4). Ωστόσο, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), περίπου 400.000 άνθρωποι ζουν με τον ιό HIV, δύο φορές περισσότερο από τις περιπτώσεις που δηλώθηκαν. Ταυτόχρονα, ενώ η φυματίωση θεωρείται ότι έχει εξαλειφθεί στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, πλήττει τουλάχιστον 49.400 Ουκρανούς.
Μια ανησυχητική κατάσταση που εν μέρει εξηγείται από την κατάρρευση του συστήματος υγείας που χρονολογείται από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης. Αποτελεσματικό στην καταπολέμηση των μολυσματικών ασθενειών –αν και μάλλον αποτυχημένο στη φροντίδα των χρόνιων ασθενειών– γνώρισε το 1991 μια σοβαρή κρίση στη δημόσια χρηματοδότηση του. Το 2000, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, η Ουκρανία δεν διέθετε για την υγεία περισσότερο από το 2,9% του ΑΕΠ της, περίπου τα μισά από τα πρότυπα που ορίζει ο ΠΟΥ. Χαράχτηκαν έντονες ανισότητες στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη. Ένα φαινόμενο που επιδεινώνεται από τη μικρή έως την πιο μεγάλη περίπτωση διαφθοράς, από τις απαιτήσεις κάτω από το τραπέζι των υποαμειβόμενων γιατρών του δημοσίου συστήματος. Αποτέλεσμα: μετά την ανεξαρτησία, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε κατά τρία χρόνια, από τα 70 χρόνια το 1990 στα 67 το 2003, πριν αυξηθεί σε 71,2 χρόνια το 2013. Για τους άνδρες παραμένει λιγότερο από έντεκα χρόνια από το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ως εκ τούτου, η σύγχρονη Ουκρανία αντιμετωπίζει σημαντικές υγειονομικές και επιδημιολογικές προκλήσεις πολύ πριν από τον πόλεμο του Ντονμπάς.
Οι σύλλογοι θεωρούνται πιο αποτελεσματικοί από το κράτος
«Η σταθερή αύξηση του αριθμού των οροθετικών είναι επίσης αποτέλεσμα μιας πιο συστηματικής διάγνωσης», εξηγεί, από το Κίεβο, η Χάνα Ουσάτα. Συντονίστρια του προγράμματος πρόληψης του HIV-AIDS για την οργάνωση Health Focus GmbH, διαπιστώνει μια κάποια αύξηση της ευαισθητοποίησης των ενδιαφερόμενων φορέων της δημόσιας υγείας και μια «βελτίωση της θεραπευτικής προσέγγισης της επιδημιολογικής κατάστασης». Αλλά, «μόνο το 30% των ασθενών που χρειάζονται αντιρετροϊκά φάρμακα καλύπτονται», παραδέχεται η Ναρμίνα Στριχένετς, υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων στο Κέντρο Ελέγχου Κοινωνικά Επικίνδυνων ασθενειών (UCDC), της ειδικής υπηρεσίας της Πολιτείας για την εποπτεία της επιδημιολογικής κατάστασης. Και προσθέτει: «Πρέπει να θυμόμαστε ότι το 2006 μόνο 3.400 ασθενείς έλαβαν θεραπεία. Η πρόοδος είναι σημαντική». Αυτά τα πενιχρά αποτελέσματα, και η αδυναμία να περιοριστεί η επιδημία, είναι απαράδεκτα, στον βαθμό που η χώρα είναι μία από τους βασικούς αποδέκτες των επιχορηγήσεων του Παγκόσμιου Ταμείου για την καταπολέμηση του AIDS, της φυματίωσης και της ελονοσίας. Από το 2003 έχουν διατεθεί περισσότερα από 463 εκατομμύρια δολάρια για την Ουκρανία, 358,5 εκ των οποίων για τον αγώνα κατά του HIV-AIDS. «Η Ουκρανία υποφέρει από την αφάνταστα βαριά γραφειοκρατία και από την έλλειψη πολιτικής βούλησης, που δεν της επιτρέπουν να αντιμετωπίσει σωστά τα προβλήματα της δημόσιας υγείας», λέει ο δρ. Μισέλ Καζάτσκιν, ειδικός απεσταλμένος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για το HIV-AIDS στην Ανατολική Ευρώπη και την Κεντρική Ασία. Σημειωτέον ότι δύο Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, που θεωρούνται πιο διαφανείς και πιο αποτελεσματικές από το Ukrainian Center for Socially Dangerous Disease Control (UCDC), διαχειρίζονται το μεγαλύτερο μέρος των επιχορηγήσεων του Παγκόσμιου Ταμείου: η Ουκρανική Συμμαχία και το Δίκτυο των ανθρώπων που ζουν με τον ιό HIV.
Ένας από τους πιο διεφθαρμένους τομείς στη χώρα
Οι ιδέες της αλληλεγγύης και του εκσυγχρονισμού του κράτους βρίσκονταν στο επίκεντρο της «επανάστασης της αξιοπρέπειας», η οποία είχε ως αποτέλεσμα τον Φεβρουάριο του 2014 την ανατροπή του αυταρχικού προέδρου Βίκτορ Γιανούκοβιτς. Για την αντιμετώπιση της ενδημικής διαφθοράς που χτυπά το σύστημα περίθαλψης, το μεταρρυθμιστικό κίνημα, που ξεκίνησε από την εκτελεστική εξουσία των προεδρικών και βουλευτικών εκλογών του 2014, προτείνει, κλασικά, τον εξορθολογισμό της διαχείρισης της δημόσιας υγείας. «Ο τομέας αυτός αντιπροσωπεύει το 4% του ΑΕΠ, το οποίο είναι πολύ κοντά σε χωρών όπως το Ισραήλ και η Πολωνία. Τα αποτελέσματα, όμως, εξακολουθούν να είναι πολύ διαφορετικά», λέει ο Αλεξάντερ Κβιτασβίλι.
Υπουργός Υγείας από το Δεκέμβριο του 2004 έως τον Απρίλιο του 2016, κατείχε παρόμοιες αρμοδιότητες στην Γεωργία μεταξύ 2008 και 2010 και οδήγησε στη μεταρρύθμιση της δημόσιας υγείας, την οποία ήθελε να αναπαράξει στην Ουκρανία. «Όπως και να ’χει, αυτά είναι απλές έννοιες: η εξασφάλιση της αυτονομίας των νοσοκομείων, η ενθάρρυνση μεγαλύτερης συμμετοχής του προσωπικού στη διαχείρισή τους ή αλλαγή του συστήματος αξιολόγησης των αναγκών». Γι’ αυτόν τον φιλελεύθερο μεταρρυθμιστή, το τελευταίο σημείο είναι ζωτικής σημασίας. «Στην Ουκρανία έχουμε εννέα κρεβάτια ανά χίλιους κατοίκους. Μόνο το 30% αυτών, κατά μέσο όρο, χρησιμοποιούνται. Στη Σουηδία, μια ακόμη πιο κοινωνική χώρα, είναι 2,7 κρεβάτια ανά χίλιους κατοίκους. Η μέση διάρκεια παραμονής στο νοσοκομείο είναι 13 ημέρες στην Ουκρανία, ενώ στη Σουηδία πέντε». Είναι αυτό το «εντελώς δυσλειτουργικό» σύστημα που ο Κβιτασβίλι προόριζε να αλλάξει μέσω ενός σχεδίου μεταρρύθμισης που η ομάδα του δημιούργησε την άνοιξη του 2015. Η Παγκόσμια Τράπεζα υποστήριξε την πρωτοβουλία με ένα δάνειο 215 εκατομμυρίων δολαρίων.
Εντούτοις, από την άνοιξη του 2015 το πακέτο της νομοθεσίας για τη δημόσια υγεία έχει κολλήσει στην Ράντα, το κοινοβούλιο της χώρας. «Το σχέδιο μεταρρύθμισης έχει θετικά σημεία. Αλλά αμφισβητείται, διότι προβλέπει κλείσιμο νοσοκομείων και ιδιωτικοποιήσεις. Έχουμε ήδη δει στην περίπτωση της Γεωργίας ότι αυτό οδήγησε σε μια ιατρική δύο ταχυτήτων», σχολιάζει ο κ. Καζάτσκιν. Κι έχει αιτιολογία: στην Γεωργία όπου ευνοείται η ιδιωτική ασφάλιση, τα νοικοκυριά ξοδεύουν σχεδόν το 80% των δαπανών για την υγεία τους. Αυτές αποτελούνται κυρίως από αγορές φαρμάκων, καθώς οι Γεωργιανοί, που δεν καλύπτονται πλήρως από το σύστημα, καταφεύγουν όλο και περισσότερο στην αυτοθεραπεία (5).
«Η μεταρρύθμιση δεν μπλοκαρίστηκε μόνο εξαιτίας του περιεχομένου της. Το σύστημα υγείας ήταν ανέκαθεν ένα από τα πιο διεφθαρμένα της χώρας. Σύμφωνα με τις υπηρεσίες ασφαλείας της Ουκρανίας, το 40% των κονδυλίων για τις δημόσιες δαπάνες εξαφανίζονται κάτω από το τραπέζι, περίπου 50 εκατομμύρια δολάρια ετησίως. Πολλοί δεν θέλουν να αλλάξει αυτό», διαβεβαιώνει η Όλγα Στεφανίτσινα, διευθύντρια του ιδρύματος Ασθενείς της Ουκρανίας.
«Το βασικό πρόβλημα ήταν ότι ο Κβιτασβίλι δεν επεδίωξε να αντιταχθεί στα λόμπι», υποστηρίζει η κ. Στεφανίτσινα. Ο ίδιος επικαλείται ένα «περίπλοκο σύστημα», χωρίς ωστόσο να αναφέρεται σε κάποιον συγκεκριμένα. Η κ. Στεφανίτσινα, ωστόσο, δεν διστάζει να παραδώσει μια λίστα με προσωπικότητες σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας διοίκησης, της κυβέρνησης και των πολιτικών κομμάτων. «Δεν ήταν παρά η Αλεξάνδρα Παβλένκο, η υφυπουργός Υγείας, δικηγόρος! Υπερασπίστηκε τα συμφέροντα της φαρμακευτικής εταιρείας Darnitsa και του διευθυντή της Χιλμπ Ζαγκόρι. Ο οποίος είναι σήμερα βουλευτής του μπλοκ του Πέτρο Ποροσένκο, του κόμματος του σημερινού προέδρου». Η σύγκρουση συμφερόντων δεν άφησε ανεπηρέαστες τις ΜΚΟ, τις οποίες ακόμα και το Παγκόσμιο Ταμείο χαιρέτισε για την ανεξαρτησία τους. Τον Ιούνιο του 2015, ένα σκάνδαλο που ενέπλεκε τον οικονομικό διευθυντή της Ουκρανικής Συμμαχίας ώθησε το Παγκόσμιο Ταμείο να αναλάβει δράση ενάντια στον σύλλογο. Αντιμέτωποι με αυτό το «περίπλοκο σύστημα» και τις αβεβαιότητες γύρω από τη μεταρρύθμιση της δημόσιας υγείας, οι Ασθενείς της Ουκρανίας και άλλες οργανώσεις εργάζονται για τον τερματισμό της διαφθοράς. Εργάζονται για να σπάσουν το μονοπώλιο των φαρμακευτικών βιομηχανιών και να επιτραπεί η αγορά των γενόσημων φαρμάκων. «Με περιορισμένο προϋπολογισμό, μπορούμε να αγοράσουμε καλύτερες θεραπείες για λιγότερα χρήματα, και έτσι να καλυφθούν περισσότεροι ασθενείς», λέει ο Άιχορ Περεχίνετς. Πρώην Αναπληρωτής Εκπρόσωπος του ΠΟΥ στην Ουκρανία, είναι τώρα αναπληρωτής υπουργός Υγείας και έχει καθιερωθεί ως ο υπερασπιστής του συλλογικού συμφέροντος στο υπουργείο.
«Με περιορισμένο προϋπολογισμό»: η έκφραση είναι επίκαιρη. Ενώ το υπουργείο Υγείας ζήτησε 8,1 δισεκατομμύρια γρίβνα (περίπου 300 εκατομμύρια ευρώ) για την αγορά φαρμάκων το 2016, ο κρατικός προϋπολογισμός, που εγκρίθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 2015, δεν έδωσε περισσότερα από 3,9 δισεκατομμύρια (περίπου 145 εκατομμύρια ευρώ). «Μόνο το 25% των ασθενών με HIV και το 35% των φορέων της φυματίωσης θα μπορούν να λαμβάνουν θεραπεία!», εξηγεί η κ. Στεφανίτσινα. Ο πρώην πρωθυπουργός Αρσένι Γιατσενιούκ είχε υπερασπιστεί τον προϋπολογισμό ως «απαραίτητο για να λάβουμε οικονομική βοήθεια από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο».
Οι αυτονομιστικές περιοχές σύντομα χωρίς φάρμακα
Η βοήθεια αυτή «απαιτούσε μείωση κατά 10% του προϋπολογισμού για την υγεία», επιβεβαιώνει ο κ. Περεχίνετς. «Αλλά ήταν για να κάνει οικονομίες στα λειτουργικά έξοδα, όπως η διαχείριση των νοσοκομείων. Το Παγκόσμιο Ταμείο και το υπουργείο Οικονομικών ήθελαν να διατηρήσουν τα κονδύλια για τα φάρμακα. Αλλά η επιτροπή προϋπολογισμού στη Ράντα γέλασε κυριολεκτικά στα μούτρα μας…». Η έλλειψη ενδιαφέροντος των βουλευτών για την Υγεία είναι ακόμη πιο ηχηρό, διότι «υπάρχουν σημαντικά περιθώρια εξοικονόμησης στη δομή του προϋπολογισμού», λέει ο κ. Καζάτσκιν.
Ο ειδικός απεσταλμένος του ΟΗΕ ανησυχεί κυρίως για δύο προθεσμίες. Κατ’ αρχάς, με την αναπόφευκτη εξάντληση, μέχρι τον Αύγουστο του 2016, των αντι-HIV θεραπειών, των φαρμάκων κατά της φυματίωσης και άλλων στις περιοχές των αυτονομιστών, γεγονός που υποδηλώνει μια «επιδημιολογική καταστροφή, αν δεν γίνει κάτι τώρα». Στη συνέχεια, η προγραμματισμένη διακοπή, από σήμερα έως το 2017-2018, της οικονομικής στήριξης του Παγκόσμιου Ταμείου, που θα εγκριθεί σε προσεχή συνεδρίαση του Διοικητικού Συμβουλίου. «Κανείς δεν μπορεί να κατανοήσει την απόφαση αυτή, αλλά είναι ένα πλήγμα, ειδικά στην τρέχουσα συγκυρία», επιβεβαιώνει κα. Στεφανίτσινα. «Το κράτος δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες του, ακόμη και με τη βοήθεια του Παγκόσμιου Ταμείου. Και χωρίς αυτήν πια… Δεν θέλω καν να σκεφτώ ποια θα μπορούσε να είναι η επιδημιολογική κατάσταση από τη στιγμή που θα αφεθούμε στη μοίρα μας».
1. Ο ιός HIV προκαλεί καταστροφή των κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος, που μπορεί να οδηγήσει σε σύνδρομο επίκτητης ανοσοανεπάρκειας (AIDS).
2. Η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες εκτιμά ότι υπάρχουν 1,1 εκατομμύρια εκτοπισμένοι. Άλλες εκτιμήσεις μιλούν για 3 εκατομμύρια.
3. Ινστιτούτο Υγείας, 2015. Από το 2011, οι νέες μολύνσεις που ανιχνεύονται στη Γαλλία έχουν και πάλι ελαφρώς ανοδική τάση.
4. Από το 1987, σχεδόν 277.500 άνθρωποι διαγνώστηκαν θετικοί στον ιό HIV. Περισσότεροι από 37.500 έχασαν τη ζωή τους από την ασθένεια, σύμφωνα με το Κέντρο ελέγχου κοινωνικά επικίνδυνων ασθενειών (http://ucdc.gov.ua).
5. Tobias Hauschild και Esmé Berkhout , «Μεταρρύθμιση του συστήματος Υγείας στη Γεωργία», Oxfam International, Οξφόρδη, 15 Ιουνίου 2009.
