α.
Για μεγάλο χρονικό διάστημα, το Άνκλαμ, στο βορειοανατολικό άκρο της Γερμανίας, όφειλε την (κακή) φήμη του στην τοπική νεοναζιστική σκηνή (1). Ωστόσο, η πόλη υποφέρει επίσης από ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα, λιγότερο ορατό: το κενό. Ενώ το 1990 είχε 19.000 κατοίκους, σήμερα ο πληθυσμός της έχει μειωθεί κατά το ένα τρίτο και, σύμφωνα με τις προβλέψεις, οι κάτοικοί της το 2020 θα ανέρχονται στους 10.000. Την περίοδο 2000-2012, τα άτομα ηλικίας 15-25 ετών μειώθηκαν κατά 50%, ενώ τα άτομα άνω των 65 ετών αυξήθηκαν κατά 20%.
Ωστόσο, οι πλακοστρωμένοι δρόμοι, η κεντρική πλατεία της αγοράς, τα σπίτια με την τυπική αρχιτεκτονική του Βορρά φαντάζουν ολοκαίνουργια. «Πολλά πράγματα έγιναν στο επίπεδο της πολεοδομίας ώστε η πόλη να καταστεί ελκυστική», επιβεβαιώνει η Ζανίν Ρέσλερ καθώς περπατάμε στο κέντρο της πόλης. «Ωστόσο, όλα αυτά δεν είναι παρά μια βιτρίνα: πίσω από αυτήν δεν υπάρχει ζωή», συνεχίζει απογοητευμένη η βουλευτής της Αριστεράς στο τοπικό Κοινοβούλιο του Μεκλεμβούργου – Δυτικής Πομερανίας, εκλεγμένη επίσης στη Συνέλευση του καντονιού όπου ανήκει το Άνκλαμ. «Το ίδιο συμβαίνει στις γειτονικές πόλεις του Ντέμιν και του Πάζεβαλκ. Και παντού στην ευρύτερη περιοχή».
Η περίπτωση του Άνκλαμ είναι χαρακτηριστική της κατάστασης που επικρατεί στο σύνολο του ομόσπονδο κρατιδίου, σφηνωμένου ανάμεσα στην πόλη του Λύμπεκ, τη Βαλτική και τα πολωνικά σύνορα. Μεταξύ 1990 και 2015, ο πληθυσμός του μειώθηκε κατά 16%, ενόσω ο πληθυσμός της Βαυαρίας, στο νοτιοανατολικό τμήμα της χώρας, αυξανόταν κατά 13%. Σήμερα, είναι το πλέον αραιοκατοικημένο κρατίδιο της χώρας, με μέσο όρο μόλις 69 κατοίκους ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, τη στιγμή που ο εθνικός μέσος όρος ανέρχεται στους 233. Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, οι περιοχές της πρώην Λαοκρατικής Δημοκρατίας της Γερμανίας έχασαν περίπου τρία εκατομμύρια κατοίκους, εξαιτίας της μετανάστευσης προς τη Δυτική Γερμανία και της υπογεννητικότητας. «Οι νέοι, και κυρίως οι νεαρές γυναίκες, πήγαν αλλού να κάνουν τα παιδιά τους», λέει στεναχωρημένη η Ουλρίκε Ντέρνμπρακ, υπάλληλος της τοπικής οργάνωσης της συντηρητικής Χριστιανοδημοκρατικής Ένωσης (CDU) στο Νοϊμπράντεμπουργκ. Όπως δηλώνει ο Τόμας Ράινμαν, διευθυντής της υπηρεσίας περιφερειακής ανάπτυξης του τοπικού υπουργείου Γεωργίας, αυτό είχε ως αποτέλεσμα «από το 1990 έως σήμερα να αυξηθεί κατά 15 έτη η μέση ηλικία των κατοίκων: από τα 34 στα 49 έτη. Το 1989 ήμασταν το κρατίδιο με τους περισσότερους νέους, σήμερα έχουμε τους περισσότερους ηλικιωμένους».
Η δημογραφική αλλαγή δυσκολεύει τη ζωή όσων έχουν απομείνει. «Δεν έχουμε πια παιδικό σταθμό εδώ και χρόνια, όσο για σχολείο, δεν τίθεται καν θέμα», λέει ο Χόλγκερ Κλούκας, δήμαρχος εδώ και δώδεκα χρόνια του Γκάλιν-Κούπεντιν, το οποίο βρίσκεται σε απόσταση 60 χιλιομέτρων από το Σβέριν, την πρωτεύουσα του κρατιδίου. «Ούτε καν τα ψώνια μας δεν έχουμε πια τη δυνατότητα να κάνουμε εδώ. Δεν υπάρχει τίποτα. Πού και πού περνάει ένας κομμωτής. Αυτό είναι όλο». Από τους 600 κατοίκους της κοινότητας πριν από δώδεκα χρόνια, σήμερα δεν έχουν απομείνει παρά 437, εξηγεί ο δήμαρχος, που και ο ίδιος επιβιώνει χάρη στο κατώτατο εισόδημα Hartz-IV (2). «Τα τελευταία χρόνια, η πολιτική της τοπικής αυτοδιοίκησης στην περιφέρεια συνοψίζεται κυρίως στη διαχείριση της συρρίκνωσης: κλείστε παιδικούς σταθμούς, κλείστε σχολεία, κλείστε δημόσιες υπηρεσίες… Έπρεπε όλα να ξηλωθούν», αφηγείται ο Τίλο Λόρεντς, επικεφαλής της ομάδας των Χριστιανοδημοκρατών στην περιφερειακή Συνέλευση του Οροπεδίου των Λιμνών του Μεκλεμβούργου. Οι αποστάσεις μεγαλώνουν: για τον αγρότη που ζητάει την έκδοση μιας οικοδομικής άδειας, για οποιονδήποτε πολίτη έχει να διεκδικήσει κάτι, για τον αιρετό εκπρόσωπο που επισκέπτεται τους πολίτες, κάθε διαδρομή απαιτεί περισσότερο χρόνο.
Μία από τις αιτίες της χαλάρωσης των σχέσεων ανάμεσα στον πληθυσμό και τη διοίκηση εντοπίζεται στη μεταρρύθμιση της τοπικής αυτοδιοίκησης που υλοποιήθηκε το 2011: ανασχεδιάστηκε ο χάρτης των Landkreis της ευρύτερης περιφέρειας. Τα καντόνια ή διοικητικά διαμερίσματα των αγροτικών περιοχών διαθέτουν εξαιρετικά σημαντικές αρμοδιότητες όπως οι προνοιακές παροχές, η κοινωνική προστασία των παιδιών, η συντήρηση αρκετών δρόμων, η διαχείριση των απορριμμάτων, οι υπηρεσίες πρώτων βοηθειών κ.ο.κ. Με πρόσχημα την προσαρμογή των διοικητικών δομών στις δημογραφικές εξελίξεις –κυρίως όμως με σκοπό την εξοικονόμηση κονδυλίων– η συγχώνευση των καντονιών δημιούργησε γιγαντιαίες διοικητικές περιφέρειες. «Είμαστε πλέον το μεγαλύτερο καντόνι της χώρας, με έκταση μεγαλύτερη από εκείνη του ομόσπονδου κρατιδίου του Σάαρ», υπογραμμίζει ο Λόρεντς.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, το κρατίδιο προχώρησε στη συγχώνευση των διοικητικών δικαστηρίων. Καθώς το Άνκλαμ δεν είναι πλέον διοικητική πρωτεύουσα καντονιού, έχασε όλες τις θέσεις εργασίας στη δημόσια διοίκηση που συνδέονται με αυτήν την ιδιότητα, αλλά επίσης και το δικαστήριο και το τεχνικό λύκειο, το οποίο έκλεισε αφήνοντας κενό ένα τεράστιο τσιμεντένιο κτίριο κοντά στο κέντρο της πόλης. «Το κλείσιμο των υπηρεσιών έγινε άμεσα αισθητό στην αγοραστική δύναμη των κατοίκων», λέει με λύπη η Ρέσλερ. «Επίσης, με τη μεταρρύθμιση, τα μέλη των συμβουλίων του καντονιού απομακρύνθηκαν από τον κόσμο. Οι αποστάσεις που οφείλουν πλέον να διανύουν έχουν γίνει τόσο μεγάλες ώστε να μην είναι πλέον δεδομένο ότι ένα μέλος του συμβουλίου γνωρίζει τα προβλήματα στην άλλη άκρη του καντονιού».
Οι κάτοικοι της Ανατολικής Γερμανίας εξακολουθούν να κερδίζουν 25% λιγότερο από εκείνους της Δυτικής
Ο Χέλμουτ Κουν, συνταξιούχος από το Άνκλαμ, αναρωτιέται: «Ειλικρινά, σήμερα, ποιος σύμβουλος καντονιού γνωρίζει ακόμα τα χωριά;» Αυτή την απριλιάτικη μέρα, το παράρτημα των δημόσιων υπηρεσιών που κατόρθωσε να επιβιώσει στη μικρή πόλη (αλλά κινδυνεύει με κλείσιμο στο άμεσο μέλλον) εγκαινιάζει την έκθεση ενός τοπικού σκιτσογράφου. Στην εκδήλωση συναντάμε υπαλλήλους, μερικούς εφήβους, κάμποσους ηλικιωμένους… και τον Ντίτγκερ Βίλε, εκλεγμένο τοπικό σύμβουλο με τη συντηρητική παράταξη και υπεύθυνο για τα οικονομικά του καντονιού: «Με τη διοικητική μεταρρύθμιση, ο χρόνος λήψης των αποφάσεων των υπηρεσιών έχει επιμηκυνθεί σημαντικά. Θεωρώ ότι όντως οφείλουμε να αναπροσαρμόσουμε τις διοικητικές δομές ανάλογα με τον αριθμό των κατοίκων. Όμως, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν δόθηκε η ενδεδειγμένη λύση. Το πραγματικό πρόβλημα είναι η χρηματοδότηση της τοπικής αυτοδιοίκησης». Κι είναι ένας άνθρωπος από τη Δεξιά που το λέει αυτό…
Η περιφερειακή κυβέρνηση επιχείρησε να κάνει μερικά βήματα πέρα από τη διοικητική αναδιοργάνωση: για παράδειγμα, πρόσφερε μια μηνιαία υποτροφία 300 ευρώ σε όσους φοιτητές ιατρικής δεσμεύονταν να εγκατασταθούν στις ζώνες που έχουν θιγεί περισσότερο από την «ιατρική ερημοποίηση», δηλαδή την αποψίλωση από ιατρικό προσωπικό. Δρομολόγησε επίσης ένα πρόγραμμα για την ανάκτηση της δυναμικότητας των χωριών, όπως και μια καμπάνια για την προσέλκυση νεαρών εκπαιδευτικών… «Σταγόνες στον ωκεανό!», δηλώνει κατηγορηματικά η Ρέσλερ. «Εδώ, το πραγματικό εμπόδιο είναι το επίπεδο των εισοδημάτων. Είναι υπερβολικά χαμηλά». Περισσότερο από ένα τέταρτο του αιώνα μετά την ενοποίηση της Γερμανίας, οι κάτοικοι των ανατολικών περιοχών της χώρας κερδίζουν σχεδόν 25% λιγότερα απ’ ό,τι οι συμπολίτες τους στο δυτικό τμήμα της χώρας. Μάλιστα, στις ανατολικότερες περιοχές του κρατιδίου, κοντά στα πολωνικά σύνορα, το ποσοστό ανεργίας εξακολουθεί να ξεπερνάει το 10% (έναντι 8,8% για το σύνολο της περιφέρειας και 5,5% για την υπόλοιπη χώρα) (3).
Στις περιφερειακές εκλογές του 2016, το ακροδεξιό κόμμα Εναλλακτική για τη Γερμανία (AfD) συγκέντρωσε το 20% των ψήφων στο συγκεκριμένο ομόσπονδο κρατίδιο. Μάλιστα, στις ανατολικότερες περιοχές του, το ποσοστό ανέβηκε στο 26,7%, ακόμα και στο 32%. Επιπλέον, το νεοναζιστικό Εθνικό-Δημοκρατικό Κόμμα (NPD) απέσπασε το 3% σε επίπεδο κρατιδίου, φτάνοντας έως και το 8% στις ανατολικές περιοχές (4). Να πρόκειται άραγε για αντίδραση στη μετανάστευση; Μάλλον απίθανο: στο Μεκλεμβούργο – Δυτική Πομερανία εγκαταστάθηκαν το 2016 λιγότεροι από 6.000 αιτούντες άσυλο. Το ποσοστό των ξένων κατοίκων του κρατιδίου ανέρχεται στο 4%, τη στιγμή που ο εθνικός μέσος όρος υπερβαίνει το 11% (5). Δύο μήνες μετά τις εκλογές, οι αρχές του κρατιδίου σύστησαν ένα ειδικό υφυπουργείο για την Πομερανία (το ανατολικότερο τμήμα του). Ο υφυπουργός έχει στη διάθεσή του ένα ειδικό ταμείο για την επιδότηση προγραμμάτων: ωστόσο, το ύψος των κονδυλίων του δεν ξεπερνάει τα 3 εκατομμύρια ευρώ.
«Υπάρχουν προφανώς πολλοί παράγοντες που εξηγούν την άνοδο των ψήφων του AfD στην περιοχή. Πολύ συχνά όμως αναφέρεται η διοικητική μεταρρύθμιση του 2011», εξηγεί ο Φέλιξ Ρέζελ, οικονομολόγος του παραρτήματος του Ινστιτούτου Οικονομικών Αναλύσεων (CES-IFO) στη Δρέσδη και συγγραφέας μιας έρευνας σχετικά με τις πολιτικές επιπτώσεις της διοικητικής αναδιάταξης στο κρατίδιο του Μακλεμβούργου – Δυτικής Πομερανίας. «Στις κοινότητες των καντονιών με τη μεγαλύτερη έκταση, που δημιουργήθηκαν από τις συγχωνεύσεις του 2011, το AfD επιτυγχάνει υψηλότερες επιδόσεις από παλαιότερα. Η εξοικονόμηση χρημάτων που προέκυψε από τη μεταρρύθμιση είναι μάλλον ελάχιστη, δεδομένου ότι η επιμήκυνση των αποστάσεων επιφέρει αύξηση του κόστους. Ο μόνος τομέας όπου υπήρξε πραγματική εξοικονόμηση ήταν το προσωπικό. Όμως, χάρη ακριβώς σε αυτό το προσωπικό διατηρούνταν η σχέση της διοίκησης με τους πολίτες, οι οποίοι παραπονούνται ότι δεν γνωρίζουν πλέον τους εκπροσώπους τους». Η υπερβολική διεύρυνση των διοικητικών ορίων και η απομάκρυνση των δημόσιων υπηρεσιών αυξάνουν την ανυποληψία των πολιτικών, οι οποίοι ήδη κατηγορούνταν ότι έχουν χάσει την επαφή τους με τον τοπικό πληθυσμό. «Με τη μεταρρύθμιση του 2011, αυτό κατάλαβε ο κόσμος: “Δεν αξίζουμε λοιπόν να έχουμε πια διοικητικές και κοινωνικές υπηρεσίες στον τόπο μας”», εξηγεί η Ρέσλερ. «Και οι πολυάριθμοι κάτοικοι που κινητοποιήθηκαν εναντίον της μεταρρύθμισης απλούστατα αγνοήθηκαν».
Ο Λαρς Τσίρσβιτς, υπεύθυνος του τοπικού παραρτήματος του περιφερειακού οργανισμού για τον πολιτικό πολιτισμό, κατά τη διάρκεια του ρεπορτάζ εργαζόταν για τη διοργάνωση μιας συζήτησης ανάμεσα στους υποψήφιους των τοπικών εκλογών του καντονιού που διεξήχθησαν μέσα στο καλοκαίρι. Σε αυτήν θα συμμετείχε και εκπρόσωπος του AfD. Όμως, ο τριαντάχρονος άντρας, με σπουδές στη γεωγραφία, δηλώνει αισιόδοξος: «Κάποια στιγμή, είχαμε φτάσει στο σημείο να λέμε ότι δεν θα απομείνει κανείς, ότι θα σβήσει και το τελευταίο φως. Υπερβολές. Ο τουρισμός αναπτύσσεται. Κόσμος από τις μεγάλες πόλεις, από το Βερολίνο [απέχει 180 χλμ.], έρχεται να εγκατασταθεί στην περιοχή. Πρόκειται για μια εξέλιξη την οποία οι πολιτικοί ούτε είχαν προβλέψει ούτε είχαν σχεδιάσει». Όντως, ο πληθυσμός του κρατιδίου έχει μάλλον σταθεροποιηθεί τα τελευταία χρόνια, διαψεύδοντας τις πιο απαισιόδοξες προβλέψεις. Ο Μίκαελ Ζακ, δήμαρχος του Λόιτς, μιας κοινότητας με 4.300 κατοίκους, συμφωνεί: «Στην πόλη μου, χάναμε κατά μέσο όρο 100 κατοίκους το χρόνο. Πέρυσι, η τάση αντιστράφηκε: κερδίσαμε 8 κατοίκους! Μπορεί να φαίνονται λίγοι, για μας όμως είναι κάτι».
