Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, οι ρωσικές ελίτ βρίσκονται σε αναζήτηση μιας υποκατάστατης ιδεολογίας. Έτσι, αναγεννήθηκε από τις στάχτες του ο κοσμισμός. Συνδυάζοντας τη χριστιανική πίστη, τον ορθολογισμό και το όνειρο της αθανασίας, αυτό το ρεύμα σκέψης, γεννημένο τον 19ο αιώνα, προσφέρει στους νέους αποστόλους του ένα ιδανικό πλαίσιο για τη σύζευξη της επανεκκίνησης των επιστημονικών προγραμμάτων με τη διατήρηση των παραδοσιακών αξιών. Στη Μόσχα, το προηγούμενο καλοκαίρι, το Εκθεσιακό Πάρκο των Επιτευγμάτων της Εθνικής Οικονομίας (VDNKh) ξαναβρήκε την αίγλη του σαν υψηλού επιπέδου τουριστικός προορισμός, όπως ήταν κατά τη διάρκεια της χρυσής του σοβιετικής εποχής. Βιτρίνα της εθνικής υπερηφάνειας, το πάρκο αποτελεί ένα σημαντικό χώρο παρουσίασης της ρωσικής δύναμης. Κατασκευασμένο το 1934, αρχικά εξυμνούσε την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας. Τη δεκαετία του 1960, εκεί θαυμάζουμε τα τεχνολογικά και βιομηχανικά επιτεύγματα της σοβιετικής οικονομίας. Με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, το πάρκο αρχίζει να διαλύεται. Το κύριο τμήμα της έκθεσης, το περίπτερο «Σύμπαν» (Cosmos), αδειάζει για να δώσει τη θέση του σε μια αγορά, σύμβολο της δεκαετίας του 1990, χαρακτηρισμένης από την ιδιωτικοποίηση της οικονομίας.
Όμως το 2014, με πρωτοβουλία του δημάρχου της Μόσχας, το πάρκο ανακτά το κύρος του με την υιοθέτηση ενός αναπτυξιακού σχεδίου μεγάλης κλίμακας, που περιλαμβάνει την ανακαίνιση τριάντα επτά περιπτέρων και το άνοιγμα έντεκα νέων μουσείων. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το πλήθος των επισκεπτών που έχουν έρθει με αφορμή το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου, μπορούν να περιπλανηθούν μεταξύ του διάσημου αγάλματος Ο εργάτης και η κοπέλα του Κολχόζ, κατασκευασμένο το 1937 από την καλλιτέχνιδα Βέρα Μουχίνα, ένα εμβληματικό έργο για την μπολσεβικική κοινωνία, και της έκθεσης H Ρωσία, η ιστορία μου, διοργανωμένης από το πολιτιστικό συμβούλιο του ρωσικού Πατριαρχείου. Στο εσωτερικό της έκθεσης, το κοινό κινείται μεταξύ ολογραμμάτων και διαδραστικών οθονών που ανασυστήνουν την τσαρική ιστορία, ενώ οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με φράσεις σλαβόφιλων, ευρασιατιστών και χριστιανών στοχαστών. Όλα στην υπηρεσία ενός σαφούς μηνύματος, βασισμένου σε μια δήλωση του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν: «Η Ορθοδοξία είναι εκείνη που έδωσε στην παλιά Ρωσία μια ισχυρή ώθηση προς την ανάπτυξη, την προώθηση του πολιτισμού, την εκπαίδευση και τον Διαφωτισμό».
Λίγο πιο μακριά, ένα πάρκο αναψυχής εικονικής πραγματικότητας υπόσχεται «εξωπραγματικά συναισθήματα για όλη την οικογένεια». Στην υποδοχή, μετά από μια ερώτηση των τουριστών, μια συνοδός μιλάει στο smartphone της πριν το τείνει προς την ομάδα. Η συσκευή, με βικτωριανή προφορά, μεταφράζει στιγμιαία στην αγγλική γλώσσα: «Το περίπτερο των ρομπότ βρίσκεται δίπλα στην Κρήνη της Φιλίας των Λαών». Οι επισκέπτες πηγαίνουν λοιπόν να παρατηρήσουν ένα ρομπότ-καλλιτέχνη να σχεδιάζει πορτρέτα δίπλα σε ένα ρομπότ-βιολιστή και ένα ρομπότ-Πούσκιν που απαγγέλλει ποιήματα. Στην έξοδο, μια ταμπέλα με την ανακοίνωση «Σύντομα, εδώ, το πρώτο ρομποτικό καφέ της Ρωσίας» μοιάζει να ξεπήδησε από μυθιστόρημα του Βλαντίμιρ Σορόκιν, του δημοφιλούς συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας, που στις αφηγήσεις του περιγράφει τη χρήση των νέων τεχνολογιών προς εξυπηρέτηση νεομεσαιωνικών θεοκρατικών καθεστώτων (1).
Στη Ρωσία, η συμμαχία μεταξύ επιστήμης και θρησκείας αμφισβητεί εκ νέου τους όρους της μεγάλης ιδεολογικής πάλης του 19ου αιώνα που έφερε αντιμέτωπους τους δυτικόφιλους, υποστηρικτές της επιστήμης και των δυτικών τεχνικών, με τους σλαβόφιλους, υπέρμαχους των ρωσικών παραδόσεων και της Ορθοδοξίας. Έτσι, το τέλος του αιώνα σημαδεύτηκε από την αναζήτηση μιας εθνικής ιδέας, «της ρωσικής ιδέας», ικανής να καθορίσει την ταυτότητα και το πεπρωμένο του ρωσικού λαού, αλλά και τον ρόλο του στην παγκόσμια ιστορία, όπως και την αποστολή του να ενώσει και να μεταμορφώσει την ανθρωπότητα. Η απάντηση στην προτροπή σε πολιτική δράση, εκφρασμένη από την περίφημη ερώτηση του επαναστάτη Νικολάι Τσερνισέφσκι «Τι να κάνουμε;», ήταν να διευρυνθεί το χάσμα μεταξύ των οπαδών του μαρξιστικού υλισμού και των υπερασπιστών ενός θρησκευτικού, εθνικιστικού και αντιδυτικού δογματισμού. O Νικολάι Φιοντόροφ, τον οποίο αναγνωρίζουμε σήμερα ως τον θεμελιωτή του κοσμισμού, πρότεινε μια τρίτη οδό, στη συμβολή αυτών των ιδεολογικών γραμμών.
Περιθωριακός και ασκητικός, o Φιοντόροφ (1829-1903) κερδίζει μερικά ρούβλια τον μήνα, ως υπάλληλος στην κεντρική βιβλιοθήκη της Μόσχας. Συμμερίζεται τη διαπίστωση του Καρλ Μαρξ: οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες έχουν αρκετά ερμηνεύσει τον κόσμο έως τώρα· το θέμα πλέον είναι να τον αλλάξουν. Μοιράζεται την ίδια πίστη στην επιστήμη και την τεχνική με τους θετικιστές της εποχής του. Όμως είναι εχθρικός απέναντι στην ιδέα της προόδου, που οδηγεί σύμφωνα με τον ίδιο στην θυσία των προηγούμενων γενεών στον βωμό του μέλλοντος: «Η πρόοδος είναι ακριβώς η παραγωγή νεκρών πραγμάτων· είναι αλληλένδετη με τον παραγκωνισμό των ζωντανών ατόμων. Θα μπορούσαμε πραγματικά να την αποκαλέσουμε αληθινή κόλαση» (2).
Σε αντίθεση με την αποθέωση της προόδου, ο Φιοντόροφ κηρύσσει ένα είδος προγονολατρείας. Με έναν ιδιότυπο τρόπο, συνιστά τη χρήση της επιστήμης με αποστολή ένα και μόνο «κοινό καθήκον»: την ανάσταση των νεκρών, που συνιστά για τον ίδιο το υπέρτατο ηθικό καθήκον της κοινωνίας. Σύμφωνα με τον ίδιο, «η ενοποίηση [των ζωντανών] ενόψει της ανάστασης [είναι] η πράξη της δημιουργίας αδελφών, της δημιουργίας ψυχών, της δημιουργίας ζωής, ενώ η απομάκρυνση των υιών εκ της τέφρας των πατέρων τους δημιουργεί κοινωνίες χωρίς ζωή, χωρίς ψυχή». Προτείνει πολύ συγκεκριμένα τη συγκέντρωση και επαναφορά στη ζωή των διασπασμένων σωματιδίων των προγόνων μας. Καθώς η Γη θα γίνεται πολύ μικρή μπροστά στην αθάνατη αυτή ανθρωπότητα, οραματίζεται την κατάκτηση και τον εποικισμό του διαστήματος. Για να το πετύχει, ο Φιοντόροφ σκόπευε να χρησιμοποιήσει τις τεχνικές εξελίξεις ώστε να δαμάσει την «τυφλή δύναμη της φύσης» και να την καταστήσει «το εργαλείο της συλλογικής λογικής και της μίας και συλλογικής επιθυμίας».
Θετικιστής, ακόμη και διανθρωπιστής (3) πριν από την ώρα του, ο Φιοντόροφ είναι συγχρόνως ένας θρησκευτικός στοχαστής. Η σύλληψη του περί «ανθρώπου-θεού», αιτίας και παράγοντα της ίδιας του της σωτηρίας, εμπνέεται από μια πρωτότυπη ερμηνεία της μορφής του αναστημένου Χριστού και του έργου του σχετικά με τη θαυματουργή μεταμόρφωση της φύσης. Κατά τον ίδιο, το κοινωνικό μοντέλο διαρθρώνεται γύρω από την ανάσταση, όπως αυτή ενσαρκώνει «τον πλήρη θρίαμβο του ηθικού νόμου επί της φυσικής αναγκαιότητας» και τη δημιουργία μιας διαγενεακής σύνδεσης ανάμεσα σε ζωντανούς και νεκρούς, «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση της Αγίας Τριάδας». Κηρύττει λοιπόν έναν «επιστημονικό» χριστιανισμό που απαιτεί ηθικό και τεχνικό έργο επί της φύσης. Η σωτηρία δεν αποτελεί πλέον ένα θαύμα που προσδοκούμε από τον Θεό, αλλά το έργο της ανθρωπότητας, η οποία αναλαμβάνει την κοσμική, διαπλανητική ευθύνη της, ξεδιπλώνοντας τη δραστηριότητά της πέρα από τη γήινη σφαίρα.
Ο Φιοντόροφ προκαλεί αμέσως το ενδιαφέρον και τον θαυμασμό των συγχρόνων του. Ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι εξυμνεί τις ιδέες του, ο Λέων Τολστόι τον αντιμετωπίζει ως άγιο και ο θεολόγος Βλαντιμίρ Σολόβιεφ ως δάσκαλο. Αργότερα, ο φιλόσοφος Νικολάι Μπερντιάεφ, εκδιωγμένος από τη Σοβιετική Ένωση το 1922, θα γράψει ότι η σκέψη του Φιοντόροφ, «κράμα της χριστιανικής πίστης και της πίστης στη δύναμη της επιστήμης και της τεχνικής», περιέχει «πολλά στοιχεία άξια να διατηρηθούν και να ενσωματωθούν στη ρωσική ιδέα». Και προσθέτει: «Δεν γνωρίζω στοχαστή πιο τυπικά Ρώσο» (4).
Πέρα από τον Φιοντόροφ, πληθώρα διανοούμενων και καλλιτεχνών θέτουν την τεχνική καινοτομία στην υπηρεσία μιας πνευματικής αναζήτησης και ενός συμπαντικού διαλογισμού. Τέτοια είναι η περίπτωση του κινήματος της Ρωσικής Πρωτοπορίας, στο μεταίχμιο μεταξύ της αυτοκρατορικής και της σοβιετικής περιόδου. Με το συμφωνικό ποίημά του Προμηθέας, ο Αλεξάντρ Σκριάμπιν (1871-1915) διερευνά μια συμβολιστική και δυσαρμονική μουσική γλώσσα, απελευθερωμένη από την τονική βαρύτητα και προσανατολισμένη σε μια μυστικιστική και μη-φυσική συνήχηση. Συσχετίζοντας τους ήχους με τα χρώματα και το φως, επιδιώκει την αναζήτηση μιας αρμονίας που ακτινοβολεί μέσα στο άυλο και την ελαφρότητα του σύμπαντος. Μέσα στις σκέψεις του για το ημιτελές έργο του «Μυστήριο» ήταν η σύνθεση ενός ολοκληρωτικού έργου, που θα κινητοποιούσε όλες τις αισθήσεις και του οποίου η εκτέλεση θα περιέκλειε την ανθρωπότητα και το Σύμπαν μέχρι το τελικό σβήσιμο στην έκσταση. H απελευθέρωση από τη βαρύτητα και την ύλη, όπως και ο προβληματισμός σχετικά με την προέλευση και τη δημιουργία του Σύμπαντος, εμπνέουν επίσης τους πίνακες ζωγραφικής του Βασίλι Καντίνσκι (1866-1944) και την εξέλιξή του προς τη γεωμετρική αφαίρεση. Στη λογοτεχνία, ο συγγραφέας Αντρέι Πλατόνοφ (1899-1951) επινοεί ένα ανθρωποποιημένο Σύμπαν, κυριευμένο από την ανθρωποτεχνική.
Την επαύριο της επανάστασης των Μπολσεβίκων, ο κοσμισμός, ως φιλοσοφία που καλεί την ανθρωπότητα να εξελιχθεί προς μια νέα φάση ενεργού διαχείρισης του Σύμπαντος και τεχνικής βελτίωσης της ανθρώπινης υπόστασης, προσαρμόζεται ομαλά στην αισιοδοξία και στον επιστημονισμό της νέας σοβιετικής κοινωνίας. Τα βιοτεχνολογικά πειράματα της δεκαετίας του 1920 αναζητούν τρόπους για την υλοποίηση ενός τεχνικά βελτιωμένου υπερανθρώπου. Μέσω των ερευνών του πάνω στην φυσική αναγέννηση διά της μετάγγισης αίματος, ο ιατρός Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ συμμερίζεται την πεποίθηση του Φιοντόροφ, σύμφωνα με την οποία η επιστήμη μπορεί να βελτιώσει την ανθρώπινη φύση.
Αλλά και στον Κονσταντίν Τσιολκόφσκι βρίσκουμε μια βούληση για τελειοποίηση και μετασχηματισμό της ανθρωπότητας μέσω της επιστήμης. O θεμελιωτής της σύγχρονης αστροναυτικής και πατέρας του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος προβλέπει τον εποικισμό του διαστήματος και την απώλεια της σωματικότητας και της ατομικότητας των ανθρώπινων όντων προς όφελος μιας εξέλιξης σε μια κατάσταση «ακτινοβολίας», «αθάνατης στον χρόνο και απέραντης στον χώρο» (5). Η ουτοπία της αθανασίας καθοδηγεί επίσης τα βήματα του αρχιτέκτονα Κονσταντίν Μελνίκοφ, ο οποίος σχεδίασε την πρώτη σαρκοφάγο του Λένιν (6). H σκέψη του Φιοντόροφ διεισδύει μέχρι και στους πολιτικούς κύκλους. Μνημονεύτηκε ακόμα και το 1928, σε μια προσφώνηση του Μιχαήλ Καλίνιν, μελλοντικού αρχηγού του σοβιετικού κράτους, τότε μέλους του Πολίτμπιρο.
Χάρη στην επιστημονική επανάσταση των αρχών του εικοστού αιώνα, ο κοσμισμός εξαπλώθηκε και πέρα από τα σύνορα της Ρωσίας. Στη Γαλλία, ο ιερέας και παλαιοντολόγος Πιερ Τεγιάρ ντε Σαρντέν σημαδεύτηκε από τη γνωριμία του με τον Ρώσο κοσμιστή γεωχημικό Βλάντιμιρ Βερνάντσκι, που είχε έρθει στη Σορβόννη για να παραδώσει μια σειρά μαθημάτων. Με αφετηρία τη μορφή ενός συμπαντικού Χριστού, ο Τεγιάρ ντε Σαρντέν επεξεργάζεται μια θεολογική κατανόηση των επιστημονικών ανακαλύψεων και της τεχνολογικής βελτίωσης των ανθρώπινων ικανοτήτων. Δηλώνει «παράφορα γοητευμένος και ικανοποιημένος από έναν Σταυρό, στον οποίο συντίθενται οι δύο συνιστώσες του μέλλοντος: η υπερβατικότητα και το υπερ-ανθρώπινο» (7), ένα πρελούδιο της έννοιας του «διανθρώπου», όπως την συνέλαβε ο βιολόγος και θεωρητικός της ευγονικής Τζούλιαν Χάξλεϋ.
Ο σταλινισμός βάζει τέλος στη δημιουργική έκρηξη της δεκαετίας του 1920 στη Σοβιετική Ένωση. Όμως ο ουτοπισμός της κοσμιστικής σκέψης αναγεννάται με μια αυστηρά τεχνική μορφή κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής της κατάκτησης του διαστήματος, σηματοδοτημένης από την εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου το 1957, την οποία ακολούθησε η πρώτη πτήση ανθρώπου στο διάστημα, πραγματοποιημένη από τον Γιούρι Γκαγκάριν το 1961. Η φιλοσοφία του Φιοντόροφ παραμένει μία από τις λίγες που επιβίωσε κατά την επαναστατική εποχή, παρά τη λογοκρισία. Υπήρξε ο τελευταίος θρησκευτικός φιλόσοφος για τον οποίο έγινε αναφορά στη Σοβιετική Ένωση και θα είναι επίσης ο πρώτος που το έργο του θα εκδοθεί και πάλι, από τη δεκαετία του 1970 και μετά. Είναι τότε που πανεπιστημιακοί και διανοούμενοι συναθροίζουν υπό τη σκέπη του «κοσμισμού» ένα ετερόκλητο σύνολο θεολόγων, επιστημόνων και καλλιτεχνών, κοινωνών του έργου του (8).
Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για τον κοσμισμό εγγράφεται στην αναζήτηση μιας νέας ρωσικής ιδέας. Έτσι, κατά τον ίδιο τρόπο με τον ευρασιατισμό και τη σλαβοφιλία, ο κοσμισμός επανακινητοποιείται τη δεκαετία του 1990, με σκοπό να ανοικοδομήσει μια εθνική ιδεολογία ικανή να διαδεχθεί τον κομμουνισμό. Εξάλλου, ο Γερμανός μελετητής του Φιοντόροφ, Μίκαελ Χαγκεμάιστερ, καταγγέλλει μια απόπειρα ιδεολογικής εργαλειοποίησης: «Κατά την περίοδο της Σοβιετικής Ένωσης, ο Φιοντόροφ θεωρούνταν ατόφιος υλιστής, ενώ τώρα οι οπαδοί του τον παρουσιάζουν σαν θρησκευτικό στοχαστή, του οποίου η διδασκαλία δημιούργησε μια τρίτη φάση μετά την Παλαιά και Καινή Διαθήκη –εκείνη ενός ενεργητικού χριστιανισμού» (9).
Οι κοσμιστικές αναφορές ενσωματώνονται στα υψηλότερα επίπεδα στοχασμού γύρω από τη ρωσική ισχύ. Το 1994, το ρωσικό υπουργείο Άμυνας ιδρύει το Ινστιτούτο Νοοκοσμολογίας, στους κόλπους του στρατιωτικού πανεπιστημίου του, με αποστολή τη μελέτη της «κοσμικής ιεραρχίας» ή ακόμα και τη μελέτη της «υπέρτατης αιτίας», του νοήματος και του σκοπού του Σύμπαντος. Το 1995, ένα μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσικής Ομοσπονδίας, συμβουλευτικού οργάνου υπαγόμενου στον Πρόεδρο, προτείνει την τοποθέτηση του κοσμισμού στα θεμέλια της ρωσικής εθνικής ταυτότητας (10).
Σήμερα, χωρίς να αναφέρονται ευθέως στον κοσμισμό, ορισμένοι εθνοπατριώτες ιδεολόγοι αναζητούν και εκείνοι με τη σειρά τους να συνδυάσουν την τεχνολογική ανάπτυξη με την ηθική και θρησκευτική παραδοσιοκρατία. Αυτή είναι και η έννοια του «δυναμικού συντηρητισμού», όπως προωθείται από την λέσχη Ιζμπόρσκ, μια δεξαμενή σκέψης, η οποία απαριθμεί μεταξύ των μελών της τον Σεργκέι Γκλαζίεφ, σύμβουλο του προέδρου Πούτιν, τον εθνικιστή διανοούμενο Αλεξάντρ Ντούγκιν (11), όπως και την πρώην βουλευτή Ναταλία Ναροτσνίσκαγια, ιδρύτρια στο Παρίσι ενός ινστιτούτου σχετιζόμενου με την Ορθόδοξη Εκκλησία. «Ο σκοπός της προτεινόμενης ιδεολογίας και του προγράμματος μεταρρυθμίσεων είναι η δημιουργία ενός “κενταύρου” που θα απαρτίζεται από δύο μέρη: από τη μία θα έχει ως αφετηρία την Ορθοδοξία και μια υψηλή πνευματικότητα και από την άλλη την οικονομία της καινοτομίας και μια υψηλού επιπέδου τεχνολογία», γράφει ο Βιτάλι Αβεριάνοβ, αντιπρόεδρος της Λέσχης. «Ο “κένταυρος” αυτός θα αντιπροσωπεύσει το πρόσωπο της Ρωσίας του 21ου αιώνα» (12).
Στην κορυφή του κράτους, η προάσπιση των παραδοσιακών αξιών συμφιλιώνεται άνετα με την προαγωγή της τεχνοεπιστημονικής προόδου. Από τη μια πλευρά, ο Πούτιν προωθεί τις «παραδοσιακές θρησκείες» ή ακόμα και την «παραδοσιακή σεξουαλικότητα» (13). Ταυτόχρονα καλεί σε έναν τεχνολογικό υπερμοντερνισμό. Έτσι, στην ομιλία του της 1ης Μαρτίου 2018, όπου στην ουσία παρουσίασε το πρόγραμμα για την τέταρτη θητεία του, εξήγγειλε «την εξάλειψη κάθε εμποδίου στην ανάπτυξη και στην ευρεία χρήση του ρομποτικού εξοπλισμού, της τεχνητής νοημοσύνης, των αυτοκινήτων χωρίς οδηγό, του ηλεκτρονικού εμπορίου και των τεχνολογιών επεξεργασίας μαζικών δεδομένων». Η κυβέρνηση πολλαπλασίασε τις πρωτοβουλίες για την προώθηση της τεχνολογικής ανάπτυξης της χώρας: δημιουργία τεχνο-πόλων στο Σκόλκοβο και το Ακαντεμγκοροντόκ, ίδρυση εθνικών επιχειρηματικών κέντρων για την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών όπως η Rusnano και η Rostec, καθώς και υποστήριξη στην εγκατάσταση μεγάλων ερευνητικών υποδομών στο πλαίσιο του ομοσπονδιακού προγράμματος Megascience.
Το ζήτημα του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού έχει τεθεί κυρίως από τη φιλελεύθερη και τεχνοκρατική μερίδα της εξουσίας, άμεση διάδοχο της πολιτικής ελίτ της δεκαετίας του 1990. Αυτό μαρτυρά και η τοποθέτηση στην ηγεσία της Rusnano του Ανατόλι Τσουμπάις, πρώην αντιπρόεδρου της κυβέρνησης, επιφορτισμένου με το πρόγραμμα ιδιωτικοποιήσεων της μετα-σοβιετικής οικονομίας κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Μπόρις Γιέλτσιν. Όμως η τεχνοεπιστημονική πρόοδος συνδέεται εξίσου με μια ρομαντικο-εθνικιστική ρητορική, ειδικότερα στις κρατικές βιομηχανίες άμυνας και κατάκτησης του διαστήματος. «Η χώρα μας δημιουργήθηκε για να μετατραπεί σε μια μεγάλη διαστημική δύναμη, ήδη από τη γέννηση του κράτους μας», διαβεβαιώνει ο Ντμίτρι Ρογκόζιν, γενικός διευθυντής της διαστημικής υπηρεσίας Roscosmos και εκπρόσωπος της εθνικο-συντηρητικής πτέρυγας της κυβέρνησης. «Αυτό είχε προκαθοριστεί από τον εθνικό χαρακτήρα του ρωσικού λαού, συνηθισμένου να σκέφτεται με παγκόσμιους όρους και έτοιμου να θυσιάσει τη ζωή του για μια ιδέα. [Το Σύμπαν] είναι συνώνυμο του ρωσικού κόσμου. Συνεπώς, η Ρωσία δεν μπορεί να ζήσει χωρίς το Σύμπαν, έξω από αυτό. Δεν μπορεί να περιορίσει τα όνειρά της για την κατάκτηση του αγνώστου, το οποίο έλκει τη ρωσική ψυχή» (14).
Σε αυτό το πνεύμα, την άνοιξη του 2018, το περίπτερο «Cosmos» άνοιξε και πάλι τις πόρτες του, στο πάρκο VDNKh της Μόσχας, μαρτυρώντας την επανέναρξη ενός διαστημικού προγράμματος μεγάλης εμβέλειας. Σύμφωνα με αυτό, μεταξύ του 2016 και του 2025, προβλέπεται ιδίως η κατασκευή μεγάλων διαστημικών συμπλεγμάτων για τον έλεγχο της ηλιακής δραστηριότητας και της διαστημικής μετεωρολογίας, η δημιουργία μιας νέας γενιάς διαστημοπλοίων για τη μεταφορά ανθρώπων, όπως επίσης και η εκτόξευση πέντε αυτόματων διαστημικών λεωφορείων για την έναρξη της πρώτης φάσης του προγράμματος εποικισμού της σελήνης. Στο εσωτερικό του περιπτέρου, αφθονούν οι ρήσεις του Τσιολκόφσκι, του κοσμιστή στοχαστή και φυσικού, τιμώντας την αμφιθυμία του μεταξύ ορθολογισμού και πνευματικότητας: «Πρώτα έρχεται η σκέψη, οι φαντασίες και τα παραμύθια με νεράιδες κι ύστερα ο επιστημονικός λογισμός».
H σύνθεση μεταξύ τεχνολογικού εκσυγχρονισμού και θρησκευτικής παραδοσιοκρατίας συμβολίζεται από την πρόσφατη κατασκευή μιας ορθόδοξης εκκλησίας στην καρδιά της «Πόλης των Αστεριών», του κέντρου εκπαίδευσης των κοσμοναυτών. Μόλις ολοκλήρωσε τον καθαγιασμό της νέας εκκλησίας το 2010, ο Πατριάρχης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Κύριλλος επεξήγησε τη θρησκευτική έννοια του Σύμπαντος: «Ο Κύριος μάς κάλεσε να κατοικήσουμε και να κατακτήσουμε τον πλανήτη μας και ολόκληρο το Σύμπαν. Να γιατί η επιθυμία του ανθρώπου να ανυψωθεί προς τα άστρα δεν είναι ένα καπρίτσιο, μια φαντασίωση ή μια μόδα, αλλά ένα πρόγραμμα εμφυτευμένο από τον Θεό μέσα στην ανθρώπινη φύση» (15).
Εάν η αστροναυτική αποτελούσε την αιχμή του δόρατος για τον αθεϊσμό του κράτους επί Νικίτα Χρουστσόφ, σήμερα αντιθέτως η συνένωση της επιστήμης και της πίστης προωθείται από τις θρησκευτικές αρχές. Ο Γκαγκάριν, που επέστρεψε από το διάστημα δηλώνοντας ότι «δεν είχε δει τον Θεό», παρουσιάζεται πλέον ως ένας πιστός που υποτίθεται ότι θα πρότεινε την ανοικοδόμηση του καθεδρικού ναού του Σωτήρος Χριστού, ο οποίος καταστράφηκε επί Στάλιν. «Όλοι οι σπουδαίοι επιστήμονες που μελέτησαν το διάστημα και αναζήτησαν τη γνώση των νόμων και της δομής του Σύμπαντος κατά κανόνα ήταν βαθιά θρησκευόμενοι ή τελικώς πίστεψαν, γνωρίζοντας ότι ο κόσμος δεν θα μπορούσε να έχει οργανωθεί παρά μόνο από έναν νοήμονα Δημιουργό (…) Μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι ο Σεργκέι Κορόλεφ [μηχανικός, ιδρυτής του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος] ήταν πιστός», δηλώνει ο πάτερ Ιώφ, εφημέριος της εκκλησίας της Πόλης των Αστεριών (16).
Από την πλευρά του, ο κοσμοναύτης Βαλέρι Κορζούν, εθνικός ήρωας και εν ενεργεία επικεφαλής της πτητικής εκπαίδευσης των νέων κοσμοναυτών, φροντίζει και εκείνος να διαψεύσει τη διαπίστωση για τον θάνατο του Θεού, που αποδίδεται στον Γκαγκάριν. «Είναι δύσκολο για εμένα να πιστέψω ότι μπορεί κάποιος να ταξιδεύει στο Σύμπαν και να μην βλέπει τον Θεό, να μην αισθάνεται την παρουσία Του», δηλώνει σε ένα ορθόδοξο περιοδικό (17). Οι σχέσεις μεταξύ της ρωσικής Διαστημικής Υπηρεσίας (Roscosmos) και της ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι πολύ καλές, εξηγεί ο Κορζούν: με εντολή ενός στελέχους της Roscosmos, ο πάτερ Ιώφ στάλθηκε να ευλογήσει τους πυραύλους στο κοσμοδρόμιο του Μπαϊκονούρ.
Η σύνθεση της τεχνολογικής προόδου και της θρησκείας πραγματοποιείται εξίσου και στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας. Πρόκειται για την περίπτωση της «ατομικής Ορθοδοξίας», όπως την συνέλαβε ο συντηρητικός ιδεολόγος Ιγκόρ Κολμογκόροφ, που πήγε ακόμη μακρύτερα μια παλαιότερη δήλωση του Πούτιν (18). Κατά τη διάρκεια μιας συνέντευξης Τύπου τον Φεβρουάριο του 2007, ο τελευταίος διαβεβαίωνε ότι η Ορθοδοξία και η πυρηνική στρατηγική της χώρας «είναι αλληλένδετες, διότι οι παραδοσιακές θρησκείες της Ρωσικής Ομοσπονδίας και η πυρηνική προστασία της Ρωσίας αποτελούν στοιχεία που σταθεροποιούν το ρωσικό κράτος και δημιουργούν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την εσωτερική και εξωτερική ασφάλεια της χώρας».
«Η συμμαχία μεταξύ πίστης και επιστήμης»
Το κράμα αυτό παίρνει σάρκα και οστά στην πόλη του Σαρώφ, η οποία αποτελεί ταυτόχρονα έναν ιερό τόπο της Ορθοδοξίας, στον οποίο πραγματοποιήθηκε η τελευταία αγιοποίηση στην τσαρική αυτοκρατορία, και τη μυστική τοποθεσία ανάπτυξης του σοβιετικού πυρηνικού προγράμματος. Το 2012, ο Πατριάρχης Κύριλλος και ο Σεργκέι Κιριένκο, τότε γενικός διευθυντής της ρωσικής υπηρεσίας πυρηνικής ενέργειας (Rosatom) και πλέον διευθυντής της Προεδρικής Διοίκησης της Ρωσίας, δημιούργησαν ένα κέντρο επιστημονικού και πνευματικού χαρακτήρα, με σκοπό να συγκεντρώσουν επιστήμονες, πανεπιστημιακούς, εκπροσώπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας, μέλη της κυβέρνησης και επιχειρηματίες προκειμένου να ανταλλάξουν απόψεις σχετικά με τους δεσμούς επιστήμης, τεχνολογίας και θρησκείας. Το 2016, το κέντρο διοργάνωσε ένα στρογγυλό τραπέζι με κοσμιστική χροιά: «Η συμμαχία μεταξύ πίστης και επιστήμης, μια αλληλεπίδραση προς όφελος της Ρωσίας». Σε αυτήν, ο Πατριάρχης Κύριλλος διακήρυττε ότι «ο θρησκευτικός και ο επιστημονικός τρόπος κατανόησης του κόσμου δεν αντιφάσκουν μεταξύ τους» (19). Στο ίδιο πνεύμα σύμπνοιας, ο επιστημονικός σύμβουλος του Ομοσπονδιακού Κέντρου Πυρηνικής Ενέργειας υπενθύμιζε τη σημαντική υποστήριξη της Εκκλησίας στο πρόγραμμα πυρηνικής ενέργειας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 και επιβεβαίωνε ότι ο θεσμός της θρησκείας και η επιστήμη παραμένουν στρατηγικοί εταίροι, χωρίς τους οποίους «το μέλλον της Ρωσίας είναι αδύνατο» (20).
Αυτή η εταιρική σχέση παρατηρείται επίσης και στην ανωτάτη εκπαίδευση. Τουλάχιστον πενήντα λαϊκά πανεπιστήμια διαθέτουν πλέον το δικό τους Τμήμα Θεολογίας. Το πιο συμβολικό μεταξύ τους, που ιδρύθηκε το 2013 στους κόλπους του καταξιωμένου Ινστιτούτου Φυσικής Μηχανικής της Μόσχας (MIFI), τέθηκε υπό τη διεύθυνση του Μητροπολίτη Ιλαρίωνος, προέδρου του τμήματος εξωτερικών σχέσεων της ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. «Ποια η σχέση μεταξύ θεολογίας και πυρηνικής έρευνας;», διερωτήθηκε στην εναρκτήρια ομιλία του. «Δεδομένης της ιδιαιτερότητας του MIFI και του μοναδικού ρόλου που διαδραματίζει στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, είμαι πεπεισμένος ότι το Τμήμα Θεολογίας του συγκεκριμένου πανεπιστημίου μπορεί να παίξει έναν θεμελιωδώς καινοτόμο ρόλο, προωθώντας τον διάλογο μεταξύ θρησκείας και επιστημονικής γνώσης. Ένας τέτοιος διάλογος είναι πλέον απαραίτητος, τόσο για τους υπερασπιστές της επιστημονικής γνώσης όσο και για τους κατόχους των θρησκευτικών παραδόσεων» (21). Συναντάμε εξάλλου αυτές τις υβριδικές μορφές και μέσα στις τάξεις της Εκκλησίας, η οποία πλαισιώνεται από μια γενιά εκπαιδευμένη στα τεχνικά και επιστημονικά ιδρύματα της Σοβιετικής Ένωσης.
Εάν και μοιράζεται με τον κοσμισμό την απόρριψη της διάκρισης μεταξύ πίστης και ορθολογισμού, ο λόγος της ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας διατηρεί παρ’ όλα αυτά την αμφισβήτηση του ριζοσπαστικού ανθρωποκεντρισμού του Φιοντόροφ, σύμφωνα με τον οποίο το έργο του Θεού αντικαθίσταται από εκείνο του ανθρώπου. Υπό αυτή την έννοια, αντιτίθεται ξεκάθαρα σε μια άλλη τεχνοφιλική ερμηνεία της ρωσικής ιδέας, που προωθείται από τους μετανθρωπιστές, επίσης με αφετηρία τον κοσμισμό. Όπως την «Πρωτοβουλία 2045», κίνημα που ιδρύθηκε από τον ολιγάρχη Ντμίτρι Ιτσκώβ, ο οποίος χρηματοδοτεί έρευνες πάνω στη μοριακή γενετική, στη νευροεπιστήμη και στη νευρωνική προσθετική, με σκοπό να επιτύχει την επιμήκυνση της ζωής και τη δημιουργία ανδροειδών άβαταρ, συνδεδεμένων με τον ανθρώπινο εγκέφαλο και προικισμένων με τη συνείδηση του. Με σαφή καταγωγή από τον κοσμισμό, το μανιφέστο του κινήματος επικαλείται την έλευση μιας νέας ανθρωπότητας, η οποία χαρακτηρίζεται μεταξύ άλλων από τη «συνέργεια μεταξύ τεχνολογικής και πνευματικής ανάπτυξης» και από την ικανότητα να «συνενώνεται σε ένα και μοναδικό, απέραντο συλλογικό πνεύμα, τη νοόσφαιρα». Έτσι, πνευματικότητα, επιστήμη και νέες τεχνολογίες καλούνται να αποτελέσουν το θεμέλιο μιας νέας φουτουριστικής πραγματικότητας. Το 2011, σε μια επιστολή του στον πρόεδρο Ντμίτρι Μεντβέντεφ, ο Ιτσκώβ καυχιόταν για το ενδιαφέρον που παρουσιάζει το πρόγραμμα του: «Η αθανασία πρέπει να γίνει η εθνική μας ιδέα» (22).
