«Λυπάμαι. Έκανα ένα λάθος και δεν θα ξανασυμβεί.» Με αυτή την αξιοθρήνητη δήλωση, ο Χουάν Κάρλος, τότε βασιλιάς της Ισπανίας, είχε πιστέψει πως θα την έβγαζε καθαρή τον Απρίλιο του 2012 μετά την έξοδό του από το νοσοκομείο. Είχε εισαχθεί για ένα κάταγμα στο ισχίο που έπαθε κατά τη διάρκεια πολυτελούς σαφάρι στη Μποτσουάνα με όλα τα έξοδα πληρωμένα. Ενώ η χώρα βυθιζόταν σε μία από τις χειρότερες οικονομικές κρίσεις της ιστορίας της και η Κομισιόν απειλούσε να θέσει τη ισπανική οικονομία υπό επιτροπεία, το κυνηγετικό ατύχημα κλόνιζε την εικόνα ενός μονάρχη «κοντά στον λαό». Ήταν η χαριστική βολή σε μια ήδη αμαυρωμένη δημοτικότητα: η υπόθεση έφερε στο φως και την εξωσυζυγική σχέση του βασιλιά με την Κορίνα Λάρσεν, Γερμανίδα επιχειρηματία η οποία, λίγα χρόνια αργότερα, υπέβαλε μήνυση εναντίον του για παρενόχληση.
Έτσι ξεκίνησε η σοβαρότερη κρίση που γνώρισε ποτέ η ισπανική μοναρχία από την αποκατάστασή της το 1975, όταν με τον θάνατο του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο, ο ορισθείς διάδοχός του, ο νεαρός Χουάν Κάρλος των Βουρβόνων, χρίστηκε αρχηγός του κράτους. Ύστερα από μια ταραγμένη πολιτική μετάβαση, ο νέος ηγεμόνας αποδέχθηκε την εγκαθίδρυση μιας συνταγματικής μοναρχίας που του επέτρεπε να αποφύγει τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος υπέρ ή κατά της δημοκρατίας. Στη συνέχεια, αντιστάθμισε την έλλειψη δημοκρατικής νομιμοποίησής του κατά την απόπειρα του στρατιωτικού πραξικοπήματος της 23ης Φεβρουαρίου του 1981. Την ημέρα εκείνη, μια ομάδα αστυνομικών της Ισπανικής Πολιτοφυλακής (Guardia Civil) εισέβαλε στο Κογκρέσο, όπου συνεδρίαζε το σύνολο των βουλευτών και της κυβέρνησης, ενώ ένα τμήμα του στρατού στασίασε και κατέλαβε τους δρόμους της Βαλένθια. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, ο βασιλιάς απέτρεψε το πραξικόπημα αρνούμενος να αναγνωρίσει τον επικεφαλής της ανταρσίας, τον στρατηγό Αλφόνσο Αρμάδα, και προτρέποντας τους ανώτατους στρατιωτικούς ιθύνοντες να μην λάβουν μέρος στη συνωμοσία. Κατά τη διάρκεια της νύχτας, φορώντας τη στολή του αρχιστράτηγου (το ισπανικό Σύνταγμα αποδίδει στον βασιλιά τον συμβολικό τίτλο του «ανώτατου αρχηγού» των στρατιωτικών σωμάτων), ο Χουάν Κάρλος εκφώνησε έναν τηλεοπτικό λόγο όπου καταδίκαζε το πραξικόπημα. Την επομένη, το Κογκρέσο απελευθερώθηκε αναίμακτα και οι στασιαστές οδηγήθηκαν στη φυλακή.
Ωστόσο, ο βασιλιάς διατηρούσε στενούς δεσμούς με τον επικεφαλής της ανταρσίας, ο οποίος τον είχε υπηρετήσει ως γενικός γραμματέας του Βασιλικού Οίκου. Όπως εξάλλου και τα κυριότερα πολιτικά κόμματα της χώρας, ο Χουάν Κάρλος δεν αγνοούσε την ύπαρξη ενός σχεδίου που είχε στόχο να παραδοθούν τα ηνία της κυβέρνησης στον στρατηγό Αρμάδα, ώστε να δοθεί μια πιο σκληρή απάντηση στη βασκική αυτονομιστική οργάνωση ETA (Euskadi ta Askatasuna – Βασκική Γη και Ελευθερία), μολονότι δεν είναι εξακριβωμένο σε ποιον βαθμό γνώριζε ή ενέκρινε τη συγκεκριμένη στρατιωτική ενέργεια. Η «επιχείρηση Αρμάδα» δεν ήταν παρά μία από τις πολυάριθμες συνωμοσίες που στήθηκαν κατά τη διάρκεια εκείνης της ασταθούς περιόδου. Οι περισσότερες από αυτές είχαν σχεδιαστεί από φρανκικούς στρατιωτικούς, που θεωρούσαν προδοσία τόσο τη νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος όσο και την αναγνώριση της αυτονομίας της Καταλονίας και της Χώρας των Βάσκων.
Αν και ο βασιλιάς καταδίκασε σθεναρά την απόπειρα πραξικοπήματος –αφού πέρασαν περισσότερες από έξι ώρες μετά την εισβολή των ένοπλων φρουρών στο Κογκρέσο– κανείς δεν γνωρίζει εάν ενήργησε έτσι απλώς λόγω των δημοκρατικών πεποιθήσεών του ή επειδή η επιχείρηση εξελισσόταν λιγότερο καλά από ό,τι προβλεπόταν. Η επιλογή του θα μπορούσε να εξηγηθεί από την πενιχρή υποστήριξη των στρατιωτικών προς τους πραξικοπηματίες, ή και από εκείνο που ο συγγραφέας Χαβιέρ Θέρκας ονομάζει «πολεμική σκηνογραφία» (1) της επιχείρησης, η οποία καθιστούσε αδύνατη μια φαινομενικά ειρηνική αλλαγή κυβέρνησης –κάτι που θα είχε μεγαλύτερη αποδοχή από την κοινή γνώμη, εθνική ή διεθνή. Αναμφίβολα, θα χρειαστεί ακόμη υπομονή πριν γίνει γνωστή όλη η αλήθεια για την 23η Φεβρουαρίου του 1981, ειδικά εφόσον οι αποφάσεις της δίκης των πραξικοπηματιών παραμένουν διαβαθμισμένες ως απόρρητο αμυντικό μυστικό. Αντιθέτως, εκείνο που δεν μπορεί να αμφισβητηθεί είναι ο πολιτικός αντίκτυπος της επίσημης εκδοχής των γεγονότων εκείνης της ημέρας: ότι ο βασιλιάς που διαδέχθηκε τον Φράνκο συνέδεσε την εικόνα του με εκείνη της νεότευκτης ισπανικής δημοκρατίας.
Καμία σχέση με τη βρετανική μεγαλοπρέπεια
Επί τρεις δεκαετίες, μας εξηγεί ο Πάμπλο Σιμόν, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Κάρλος III της Μαδρίτης, ο Χουάν Κάρλος απολάμβανε ταυτόχρονα «πλήρη αυτονομία διαχείρισης του Βασιλικού Οίκου», μαζί με την προστασία των μεγάλων πολιτικών κομμάτων (ιδιαίτερα του Σοσιαλιστικού Κόμματος, που, παρά τις δημοκρατικές ρίζες του, ασπάστηκε τον «χουανκαρλισμό» κατά τις θητείες του Φελίπε Γονθάλεθ, επικεφαλής της κυβέρνησης από το 1982 έως το 1996) και των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης, που σπάνια διακινδύνευαν να διερευνήσουν ή να επικρίνουν τις δραστηριότητες του Στέμματος. Ισχυροποιημένος από αυτά τα προνόμια, ο βασιλιάς μπόρεσε να εκμεταλλευθεί τη θέση του ώστε να κλείνει προσωπικές επιχειρηματικές συμφωνίες, συχνά εκτός του πλαισίου του νόμου.
Το Σύνταγμα του 1978 αποδίδει στον μονάρχη το αξίωμα του αρχηγού κράτους, περιορίζοντάς το ωστόσο σε συμβολικά καθήκοντα εκπροσώπησης και σε ένα καθεστώς που συνίσταται στη «διαιτησία και στη ρύθμιση της ομαλής λειτουργίας των θεσμών». Στην πράξη, εντούτοις, ο Χουάν Κάρλος «διέθετε πολιτική εξουσία, εξέφραζε τη γνώμη του και ασκούσε την επιρροή του στην οικονομική σφαίρα, όπως για παράδειγμα στον τομέα της συγχώνευσης επιχειρήσεων ή της δημόσιας πολιτικής κατά την περίοδο της μετάβασης», εξηγεί η δημοσιογράφος Άνα Πάρδο.
Μία από τις πιο τρανταχτές παραβιάσεις του συνταγματικού πλαισίου από μέρους του συνέβη στην Ιβηροαμερικανική Διάσκεψη Κορυφής του 2007, όταν διέκοψε τον πρόεδρο της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες: «Γιατί δεν το βουλώνεις;» Ωστόσο, οι πιο κατάφωρες υπερβάσεις ορίων από τον Ισπανό μονάρχη ήταν περισσότερο οικονομικές παρά λεκτικές. Το κράτος αποδίδει στον Βασιλικό Οίκο (Casa Real) έναν ετήσιο προϋπολογισμό άνω των 8 εκατομμυρίων ευρώ, συμπεριλαμβανομένης της προσωπικής προσόδου του βασιλιά και της οικογένειάς του, που φορολογούνται ως τέτοιες. Κι όμως, το περιοδικό «Forbes» και οι «New York Times» εκτιμούν πως η αξία των περιουσιακών στοιχείων του Χουάν Κάρλος πλησιάζει τα 1,8 δισεκατομμύρια ευρώ, μια τεράστια περιουσία που δεν δικαιολογούν τα επίσημα εισοδήματά του από μόνα τους.
Η απαγγελία κατηγορίας το 2011 κατά του γαμπρού του Ινιάκι Ουρδανγκαρίν για μια υπόθεση διαφθοράς έθεσε τέλος στον νόμο της σιωπής που ίσχυε μέχρι εκείνη τη στιγμή. Τότε, τα μέσα ενημέρωσης ανέλαβαν να σηκώσουν μια άκρη από το πέπλο που κάλυπτε τις ύποπτες επιχειρηματικές δραστηριότητες του μονάρχη. Η πιο σοβαρή αφορά χωρίς αμφιβολία την καταβολή 88 εκατομμυρίων ευρώ από τη Σαουδική Αραβία το 2008, υποτίθεται ως ανταμοιβή για τη διαμεσολάβηση του Χουάν Κάρλος μεταξύ της αραβικής πετρομοναρχίας και μιας ισπανικής κοινοπραξίας, με στόχο την ανάθεση μιας σύμβασης κατασκευής σιδηροδρομικής γραμμής στη Μέκκα (2).
Οι αποκαλύψεις σχετικά με την υπόθεση ανέδειξαν τους στενούς δεσμούς μεταξύ του Στέμματος και της εργοδοσίας. Σύμφωνα με ορισμένους δημοσιογράφους, όπως η Ρεμπέκα Κιντάνς και η Πιλάρ Έιρε, ο βασιλιάς δεν δίσταζε να χρησιμοποιήσει το διεθνές κύρος του προκειμένου να επιτύχει τη σύναψη συμβάσεων προς όφελος φίλων επιχειρηματιών, που σε αντάλλαγμα του κατέβαλλαν παχυλές προμήθειες. Επιπλέον, από την αρχή της βασιλείας του, ο Χουάν Κάρλος διατηρούσε προνομιακές σχέσεις με τους μονάρχες του Κόλπου. Έτσι, ο βασιλιάς του Μπαχρέιν τού «προσέφερε» 1,9 εκατομμύρια ευρώ το 2010 και ο ηγεμόνας των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων τού παρέχει υπερπολυτελή φιλοξενία από τον Αύγουστο του 2020.
Έως τώρα, ο Χουάν Κάρλος έχει καταφέρει να γλιτώσει τις ποινικές διώξεις, χάρη σε μια διασταλτική ερμηνεία της ασυλίας που του παρέχει το Σύνταγμα. Εξαιτίας όμως της αδιάκοπης ροής πληροφοριών σχετικά με τις δραστηριότητές του, το 2013 η μοναρχία συγκέντρωνε την πολύ μέτρια βαθμολογία του 3,68 στα 10 στην έρευνα του Κέντρου Κοινωνιολογικών Ερευνών (CIS) της κυβέρνησης. Την επόμενη χρονιά, λόγω της αυξανόμενης αντιδημοτικότητάς του, ο Χουάν Κάρλος αποφάσισε να παραιτηθεί από τον θρόνο υπέρ του γιου του Φελίπε. Έναν μήνα πριν από την ανακοίνωση της απόσυρσής του, το αριστερό κόμμα Ποδέμος είχε επιτύχει ένα θεαματικό αποτέλεσμα στις Ευρωεκλογές, εντείνοντας την κρίση που διερχόταν το ισπανικό πολιτικό σύστημα και ακολουθώντας τον δρόμο που είχε χαράξει το κίνημα της 15-Μ (15 Μαΐου), του οποίου οι επικρίσεις προς τους θεσμούς εκτείνονταν πλέον στο σύνολο του καθεστώτος που γεννήθηκε το 1978, συμπεριλαμβανομένης και της μοναρχίας (3).
Μια ζεστή ημέρα του Ιουνίου του 2014, ο νεαρός βασιλιάς Φίλιππος ΣΤ΄, που μόλις έχει ενθρονιστεί, διασχίζει το κέντρο της Μαδρίτης μέσα σε μια ανοιχτή Ρολς Ρόις δίπλα στη σύζυγό του Λετίθια. Περισσότερες από εκατό χιλιάδες ισπανικές σημαίες έχουν τοποθετηθεί κατά μήκος της διαδρομής, εν αναμονή ενός λαϊκού εορτασμού ο οποίος θα επισκιάσει τις πολυάριθμες δημοκρατικές διαδηλώσεις που προκλήθηκαν από την παραίτηση του Χουάν Κάρλος. Ωστόσο, το πλήθος είναι άφαντο και το μόνο που μαγνητοσκοπούν οι τηλεοπτικές κάμερες είναι αποκαρδιωτικά άδειοι δρόμοι. Η αντίθεση είναι ιδιαίτερα χτυπητή ανάμεσα σε αυτές τις εικόνες ερήμωσης και τις τεράστιες και λαμπερές τελετές που συνόδευσαν το ιωβηλαίο ή την κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ Β΄ στο Ηνωμένο Βασίλειο, ισχυρά τεκμήρια της κοινωνικής εδραίωσης της βρετανικής μοναρχίας και της γοητείας που ασκεί σε μια ευρύτατη μερίδα του πληθυσμού. Όπως απέδειξε η λιτή τελετή στέψης του Φιλίππου των Βουρβόνων, η ισπανική μοναρχία υποφέρει από την επώδυνη έλλειψη ενός δικού της συστήματος συμβολισμών ή μιας δικής της αισθητικής, στοιχεία ικανά να την αναγάγουν σε εθνικό έμβλημα, όπως είναι ο εθνικός ύμνος ή η σημαία.
Η διαδοχή είναι σχετικά επιτυχημένη: έναν χρόνο μετά τη στέψη του Φιλίππου ΣΤ΄, μια δημοσκόπηση έδειχνε ότι το 57,4% των ερωτηθέντων είχε καλή εικόνα για τον νέο κάτοχο του στέμματος. Μολαταύτα, η ισπανική μοναρχία παρέμενε κολλημένη στις τελευταίες θέσεις του πίνακα στην έρευνα του CIS, με δείκτη 4,34 στα 10 (4). Κατά τη διάρκεια των οκτώ πρώτων χρόνων της, η βασιλεία του Φιλίππου ΣΤ΄ χαρακτηρίστηκε κυρίως από την ανάκριση της πριγκίπισσας Κριστίνα, της αδελφής του βασιλιά, που εμπλεκόταν στην ίδια υπόθεση διαφθοράς με τον σύζυγό της, τον Ουρδανγκαρίν, και από την ατελείωτη σειρά ερευνών για τις ατασθαλίες του Χουάν Κάρλος, ακριβώς εκείνες από τις οποίες ο κληρονόμος είχε προσπαθήσει να πάρει τις αποστάσεις του –σε βαθμό να απαρνηθεί την κληρονομιά του όταν φάνηκε ότι ήταν συνδικαιούχος σε δύο από τους εξωχώριους λογαριασμούς που είχε ανοίξει ο πατέρας του (5).
Επιπλέον, ο Φίλιππος ΣΤ΄ συγκατένευσε σε ορισμένες κινήσεις προκειμένου να γίνει πιο διαφανής η διοίκηση του Βασιλικού Οίκου, φτάνοντας στο σημείο να στερήσει από τον πατέρα του το επίδομα του πρώην αρχηγού κράτους. Παρ’ όλο που δεν επέτρεψαν να γίνουν λεπτομερώς γνωστοί οι λογαριασμοί της μοναρχίας, οι κινήσεις αυτές χειροκροτήθηκαν έντονα από τα κυριότερα μέσα ενημέρωσης. Μια νέα συναίνεση ήρθε στο φως: πλήρης ελευθερία ώστε να αποσαφηνιστούν και να στηλιτευθούν οι καταχρηστικές πρακτικές του Χουάν Κάρλος, αλλά μηδενική κριτική προς τον γιο και διάδοχό του. Για τον δημοσιογράφο Αλμπέρτο Λαρδιές, «υπάρχει μια υπερπροστατευτικότητα από τα μέσα ενημέρωσης προς το πρόσωπο του Φελίπε ΣΤ΄» (6). Αυτός ο άτρωτος μανδύας δεν εμπόδισε ωστόσο την αποκάλυψη μιας νέας υπόθεσης που εμπλέκει έναν επιχειρηματία φίλο του Χουάν Κάρλος, ο οποίος δαπάνησε 269.000 δολάρια για να εξοφλήσει τον μήνα του μέλιτος τότε πρίγκηπα Φιλιππου (7).
Άνοδος της υποστήριξης στη δημοκρατία
Αποδυναμωμένος, ο Φίλιππος ΣΤ΄ είδε στο καταλανικό κίνημα ανεξαρτησίας την ευκαιρία να ανακτήσει μια κάποια νομιμοποίηση. Το δημοψήφισμα για την αυτοδιάθεση της 1ης Οκτωβρίου 2017, που προώθησε η κυβέρνηση της Καταλονίας και ποικίλοι τοπικοί φορείς και οργανώσεις (το οποίο όμως κηρύχθηκε παράνομο από το ισπανικό Συνταγματικό Δικαστήριο και ως εκ τούτου στερείται νομικής αξίας), συγκέντρωσε πάνω από δύο εκατομμύρια ψηφοφόρους. Παρά –ή εξαιτίας– αυτής της λαϊκής κινητοποίησης, η ψηφοφορία καταστάλθηκε βίαια από τις δυνάμεις ασφαλείας του κεντρικού κράτους, με μεθόδους που θύμιζαν περισσότερο το φρανκικό παρελθόν παρά δημοκρατική χώρα. Τη νύχτα εκείνη, ο βασιλιάς εκφώνησε μια σύντομη και αιχμηρή ομιλία, χωρίς να πει λέξη για τις εκατοντάδες κόσμου που είχε δεχθεί επίθεση από την αστυνομία, σαν να ήθελε να ενσαρκώσει το σκληρό άκρο του στρατοπέδου των ενωτικών.
Ο Φίλιππος ΣΤ΄ επιθυμούσε να μετατρέψει εκείνη την ημέρα στη δική του «23η Φεβρουαρίου». Εντούτοις, αντίθετα με το αποτυχημένο πραξικόπημα του 1981 που είχε επιτρέψει στον Χουάν Κάρλος να κάνει ένα βήμα προς τη δημοκρατική Αριστερά και να μετατραπεί σε «βασιλιά όλων των Ισπανών» (8), η ομιλία της 1ης Οκτωβρίου έκανε τον Φίλιππο να εμφανιστεί ως ένας μεροληπτικός βασιλιάς, που υποστήριζε μία από τις δύο πλευρές της πολιτικής σύγκρουσης. Ο μονάρχης έφτασε ακόμα και στο σημείο να σηκώσει το τηλέφωνό του για να καλέσει τους διευθυντές πολλών μεγάλων επιχειρήσεων και να τους επιβάλει να αποσυρθούν από την Καταλονία (9). Δεν προκαλεί καμία έκπληξη ότι το ποσοστό δημοφιλίας του Στέμματος εμφανίζεται καταστροφικό στην Καταλονία, όπως εξάλλου και στη Χώρα των Βάσκων. Όπως μας εξηγεί ο καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου Χεράρδο Πισαρέγιο, η ισπανική μοναρχία χαρακτηρίζεται, «εξαιτίας της σχέσης της με τον φρανκισμό, από τη βούλησή της να διασφαλιστεί ότι η περιφερειακή ποικιλομορφία της χώρας δεν θα σημάνει την ανάδυση ενός πολυεθνοτικού σχεδίου» για το μέλλον της. Υπό αυτή την έννοια, το Στέμμα είναι συστατικό εργαλείο του ισπανικού εθνικισμού.
Ο βασιλιάς Φίλιππος έχει χάσει τη συμπάθεια της Αριστεράς, που ήταν πολύ σημαντική για τον πατέρα του. Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση του 2020, το 55% των ψηφοφόρων του Ισπανικού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (PSOE) και το 90% εκείνων του Podemos θα επέλεγαν την αβασίλευτη δημοκρατία σε ένα πιθανό δημοψήφισμα. Γενικά, η μοναρχία μπορεί να υπολογίζει στη στήριξη μόνο του 34,9% των Ισπανών, απέναντι στο 40,9% που θα προτιμούσε ένα αμιγώς δημοκρατικό καθεστώς (10). Η καταστολή δημοκρατών ακτιβιστών ή ράπερ όπως ο Πάμπλο Άσελ ή ο Βαλτόνικ εξασθένησε τη δημοτικότητα της μοναρχίας.
Η άνοδος του Φιλίππου ΣΤ΄ στον θρόνο σίγουρα άμβλυνε την κρίση που είχε ξεκινήσει μία δεκαετία νωρίτερα, ωστόσο το μοναρχικό καθεστώς εξακολουθεί να αμφισβητείται, κινδυνεύοντας να γίνει εκείνο που ο πολιτικός επιστήμονας Πάμπλο Σιμόν αποκαλεί «μοναρχία ζόμπι: πάντα όρθια ως θεσμός, αλλά χωρίς ζωή όσον αφορά τη λαϊκή στήριξη».
