Οι υποδομές μεταμορφώνουν τον χώρο σε μόνιμη βάση. Η διαπίστωση αυτή ισχύει τόσο για όσες έχουν υλική υπόσταση όσο και για τις λιγότερο ορατές συγγενείς τους, τις υποδομές τεχνολογικού τύπου. Όπως τα φράγματα και οι δρόμοι, τα πρότυπα και οι κανονισμοί που εκπονούνται σε εθνικό επίπεδο –στη Γαλλία λ.χ. από τη Γαλλική Ένωση Τυποποίησης (Afnor) (1)–, σε ευρωπαϊκό επίπεδο –υπό την αιγίδα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Τυποποίησης (CEN)– ή από τον Διεθνή Οργανισμό Τυποποίησης (ISO) ομαλοποιούν τη ροή των διεθνών συναλλαγών και συμβάλλουν στη διαχείριση του διασυνοριακού εμπορίου. Επιπλέον, σε μια οικονομία οργανωμένη σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας, ο καθορισμός των προτύπων επιτρέπει στους κυρίαρχους παίκτες να καθορίζουν εκείνο που παράγουν οι προμηθευτές –μέσω των προϊοντικών προτύπων– και με ποιον τρόπο –υπό τη μορφή των προτύπων διαδικασίας. Όπως τόνιζε ο Βέρνερ φον Ζίμενς ήδη από τον 19ο αιώνα, «όποιος φτιάχνει τις προδιαγραφές, φτιάχνει την αγορά». Η παγκόσμια επιτυχία της εταιρείας που ίδρυσε φαίνεται πως δικαίωσε τον μεγάλο Γερμανό βιομήχανο. Η σύγχρονη Κίνα έχει επίσης την ίδια αντίληψη: από το 13ο πενταετές πλάνο της του 2016, η χώρα έχει όντως ανακοινώσει ότι ως στόχο έχει την πρώτη θέση στη δημιουργία διεθνών προτύπων.
Με ποιον τρόπο επιτρέπουν οι προδιαγραφές αυτές την άσκηση ενός ελέγχου στις συναλλαγές ικανού να προσδώσει πλεονέκτημα σε ορισμένες επιχειρήσεις; Για να κατανοήσουμε τη σπουδαιότητά τους, θα πρέπει καταρχάς να αποσαφηνίσουμε ότι ένα εμπόρευμα δεν είναι εκ φύσεως ανταλλάξιμο. Όπως υπογραμμίζει ο οικονομολόγος Αντρέ Ορλεάν, κάθε αντικείμενο που προορίζεται για πώληση πρέπει να μπορεί να αναγνωρίζεται και να αξιολογείται από τους παράγοντες της αγοράς (2). Έτσι, οι τεχνικές προδιαγραφές είναι εκείνες που καθορίζουν τα κριτήρια με τα οποία οφείλει να συμμορφώνεται ένα αντικείμενο εν όψει της εμπορικής αξιοποίησής του. Συνεπώς, τα πρότυπα συμβάλλουν στην εδραίωση της εμπιστοσύνης μεταξύ των παραγόντων της αγοράς.
Το σύνολο των τεχνικών προτύπων και κανονισμών που εφαρμόζονται σε μια δεδομένη επικράτεια διαμορφώνει την τεχνική υποδομή της. Οι εταιρείες οφείλουν να το συμπεριλάβουν στον σχεδιασμό των προϊόντων τους. Ωστόσο, οι πιο ανταγωνιστικές από αυτές δεν αρκούνται στη διαρκή ενημέρωση για την εξέλιξη των προτύπων, αλλά προσπαθούν να επηρεάσουν το περιεχόμενό τους με τέτοιο τρόπο ώστε να ταιριάζει όσο περισσότερο γίνεται με τα προϊόντα που αναπτύσσουν. Έτσι, ο ανταγωνισμός δεν ξεκινά με τη διάθεση ενός προϊόντος στην αγορά, αλλά σε προγενέστερα στάδια, όταν οι εταιρείες συμβάλλουν στην κατάρτιση ενός προτύπου.
Η τέχνη της οικειοποίησης
Εντός των οργανισμών τυποποίησης, η επιβολή ενός προτύπου προκύπτει από μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στις παραχωρήσεις προς τις ανταγωνιζόμενες εταιρείες και στη αυστηρή τήρηση των όρων όσον αφορά τα διακυβεύματα κομβικής σημασίας. Στο θέμα αυτό, η ικανότητα μιας εταιρείας να πετυχαίνει τους στόχους της εξαρτάται από τα οικονομικά μέσα, την τεχνική εμπειρογνωμοσύνη της και τον βαθμό γνώσης της διαδικασίας κατάρτισης του προτύπου. Μάλιστα, η υποβολή του αρχικού προσχεδίου ή η προεδρία στην αρμόδια τεχνική επιτροπή για τον καθορισμό των προδιαγραφών είναι καίριας σημασίας.
Από τα πρώτα κιόλας βήματα της ανάπτυξης του προτύπου παρεμβάλλεται μια σειρά καθοριστικών επιλογών. Όσες εταιρείες καθυστερούν να εμπλακούν ή μένουν εκτός διαδικασίας, θα υποστούν τις συνέπειες: θα αναγκαστούν να αναθεωρήσουν τον σχεδιασμό των προϊόντων τους και να επωμιστούν τα κόστη της προσαρμογής, ακόμα και να εγκαταλείψουν μια αγορά. Και αντιστρόφως, κάθε εταιρεία που είναι σε θέση να επηρεάσει από τα αρχικά στάδια το περιεχόμενο ενός προτύπου μπορεί να εξασφαλίσει ένα θεσμικά κατοχυρωμένο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, με τη μορφή μιας πρόσβασης στην αγορά προσαρμοσμένης στα μέτρα της. Καταλαβαίνουμε καλύτερα λοιπόν γιατί οι πολυεθνικές επενδύουν δυναμικά σε αυτό το πεδίο.
Κάθε χώρα διαθέτει τους δικούς της φορείς τυποποίησης. Όμως, από τη μία πλευρά, η δραστηριότητα των διεθνών οργανισμών ενισχύεται όλο και περισσότερο –ειδικότερα στους κόλπους του κυριότερου εξ αυτών, του ISO. Από την άλλη, η παγκοσμιοποίηση πολλαπλασιάζει τον αντίκτυπο των ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων. Κατά συνέπεια, η ανάπτυξη νέων διεθνών προτύπων προχωρά με πρωτοφανή ταχύτητα (3). Ιστορικά, οι μεγάλες επιχειρήσεις που προέρχονται από έναν μικρό πυρήνα τεσσάρων βορειοατλαντικών χωρών –Γερμανία, ΗΠΑ, Γαλλία και Ηνωμένο Βασίλειο– καθοδηγούν την πλειονότητα των τεχνικών επιτροπών του ISO και ασκούν καθοριστική επιρροή στην κατάρτιση των προτύπων. Η Κίνα τα υιοθέτησε ευρέως κατά την περίοδο της εξαρτημένης ένταξής της στην παγκοσμιοποίηση –τουλάχιστον έως τα μέσα της δεκαετίας του 2000 (4). Το 2004, οι τέσσερις βορειοατλαντικές χώρες διεύθυναν το 60% των γραμματειών των τεχνικών επιτροπών και υποεπιτροπών του ISO, το 2019 όμως το ποσοστό αυτό είχε μειωθεί σε 52% (5). Την ίδια στιγμή, το ποσοστό για την Κίνα περνούσε από το 1% σε πάνω από 10%, παρά την κινητοποίηση ορισμένων πολυεθνικών της Δύσης με σκοπό να εμποδιστεί η ανάληψη αρμοδιοτήτων από τους Κινέζους ανταγωνιστές τους (6). Παρόμοια τάση παρατηρείται στη Διεθνή Ηλεκτροτεχνική Επιτροπή (IEC), δίδυμο οργανισμό του ISO. Επιπλέον, η ανερχόμενη θέση της Κίνας δεν διαπιστώνεται μόνο στις γραμματείες, αλλά και στη δραστηριότητα των τεχνικών επιτροπών. Σήμερα, συμμετέχει σε αυτές πιο ενεργά από οποιαδήποτε άλλη χώρα (7). Η χρήση των φορέων τυποποίησης για την υποστήριξη της παγκοσμιοποίησης των τεχνολογιών κινεζικής προέλευσης ανταποκρίνεται στις διατάξεις του 13ου πενταετούς σχεδίου, με τα σχετικά έγγραφά του όπως το «Made in China 2025» και το πρόγραμμα «China Standards 2035» να διασαφηνίζουν τους όρους και τα διακυβεύματα.
Είναι σημαντικό το γεγονός ότι η Κίνα δεν αρκείται να πρωτοστατεί σε ορισμένες από τις υφιστάμενες επιτροπές, αλλά κυρίως προωθεί τη δημιουργία νέων δομών για τη διαχείριση των τεχνολογιών αιχμής. Όπως αποσαφηνίζει το «Σχέδιο Ανάπτυξης της Τεχνητής Νοημοσύνης» που δημοσίευσε η κυβέρνηση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας το 2017, καθώς και στρατηγικά έγγραφα που συντάχθηκαν από κοινού με τους τεχνολογικούς γίγαντες της χώρας, το Πεκίνο φιλοδοξεί να καταστεί ο παγκόσμιος ηγέτης της τυποποίησης έως το 2030. Σε αυτό το πολλά υποσχόμενο πεδίο, η Κίνα συν τοις άλλοις ασκεί καθοριστική επιρροή στον κλάδο των τηλεπικοινωνιών. Έτσι, το 35% της συμβολής στην κατάρτιση των προτύπων για το 5G προέρχεται από κινεζικές εταιρείες, έναντι 32% για τις ευρωπαϊκές εταιρείες και 16% για τις αμερικανικές (8). Εξάλλου, όπως και οι αμερικανικές, οι ευρωπαϊκές και οι ιαπωνικές ανταγωνίστριές τους, οι κινεζικές εταιρείες, και πιο συγκεκριμένα η Huawei, έχουν καταφέρει να εντάξουν στα πρότυπα του 5G τη χρήση ευρεσιτεχνιών που κατέχουν. Συνεπώς, δεν επηρεάζουν μόνο την πρόσβαση στην αγορά προς όφελός τους, αλλά αποκομίζουν και κέρδη από την εφαρμογή της τεχνολογίας.
Οι διεθνείς οργανισμοί δεν είναι τα μόνα όργανα που επιστρατεύει η Κίνα για να επεκτείνει τα τεχνικά πρότυπά της πέρα από τα σύνορα της εθνικής επικράτειάς της. Μια διπλή στρατηγική αναπτύσσεται: διαμόρφωση των διεθνών προτύπων σε συνάρτηση με τα συμφέροντα της Κίνας –και καταστρατήγησή τους σε περίπτωση αποτυχίας ή δυσμενών συνθηκών εντός των διεθνών οργανισμών. Πώς είναι δυνατό κάτι τέτοιο; Τα κράτη-μέλη των νέων δρόμων του μεταξιού (ενός συνόλου έργων πάνω στις χερσαίες και τις θαλάσσιες υποδομές, χρηματοδοτούμενων από το Πεκίνο, στα οποία εμπλέκονται περισσότερες από 150 χώρες) παρακινούνται να υιοθετήσουν τα κινεζικά πρότυπα. Είναι μάλιστα ένας στόχος που αναγράφεται ρητά σε επίσημα έγγραφα και είχε ως αποτέλεσμα την υπογραφή συμφωνιών τεχνικής εναρμόνισης των προτύπων μεταξύ της Κίνας και πενήντα δύο κρατών και περιφερειών (9).
Η διεθνοποίηση των κινεζικών προτύπων επιβάλλεται και εκ των πραγμάτων. Έτσι, τα χιλιάδες χιλιόμετρα σιδηροδρομικής γραμμής που κατασκευάστηκαν παγκοσμίως στο πλαίσιο των νέων δρόμων του μεταξιού συμβάλλουν στην επέκταση αυτών των προτύπων στον κλάδο των σιδηροδρόμων. Όπως εξηγούν οι ερευνητές Τιμ Νίκολας Ρούλιχ και Τομπίας τεν Μπρινκ, «η Κίνα παρέχει δάνεια και κατασκευαστικές εταιρείες, αλλά απαιτεί από τις ωφελούμενες χώρες να αποδεχθούν τα τεχνικά πρότυπα ως προϋπόθεση για τη συμμετοχή [της]» (10). Άπαξ και επιβληθεί, όπως γνωρίζουν πολύ καλά οι ΗΠΑ λόγω της δικής τους εμπειρίας, η τυποποίηση αυτή δημιουργεί μόνιμες εξαρτήσεις. Αρκεί κάποιος να σκεφτεί τις εργασίες συντήρησης ή εκσυγχρονισμού μιας υποδομής που κατασκευάστηκε σύμφωνα με κινεζικές προδιαγραφές: ορισμένοι από τους πιθανούς κατασκευαστές ανταλλακτικών βρίσκονται εξαρχής παραγκωνισμένοι εάν δεν συμμορφώνονται με αυτά τα πρότυπα. Έτσι, οι προδιαγραφές ελέγχουν την πρόσβαση στην αγορά και συχνά, μάλιστα, ορίζουν την κατεύθυνση των πολιτικών συμμαχιών: μια κυβέρνηση έχει συμφέρον να αποφεύγει τις προστριβές με τη χώρα η οποία παρέχει το περιβάλλον που διευκολύνει τη ροή των εμπορικών συναλλαγών της.
Μολονότι η Κίνα αύξησε σημαντικά την επιρροή της τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια, οι ΗΠΑ και οι δυτικοευρωπαίοι συνέταιροί τους διατηρούν προσώρας τον έλεγχο στην παγκόσμια τεχνική υποδομή. Εντούτοις, το Πεκίνο φιλοδοξεί να δημιουργήσει μια νέα υποδομή που θα ξεφεύγει από τον αμερικανικό έλεγχο. Και, στον τομέα των αναδυόμενων τεχνολογιών (που κυριαρχείται σε μικρότερο βαθμό από τη διατλαντική συμμαχία για τον απλούστατο λόγο ότι πρόκειται για καινούργιο πεδίο), η Κίνα ήδη κατέχει κεντρική θέση. Σε κάθε περίπτωση, η μελέτη των νέων δρόμων του μεταξιού χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το ζήτημα του πολιτικού ελέγχου επί των διεθνών οικονομικών συναλλαγών τελικά παραλείπει μια διάσταση που είναι κρίσιμη στα μάτια των Κινέζων ηγετών.
