Για πρώτη φορά αφότου οι Βρυξέλλες ενέκριναν την επίσημη υποψηφιότητα προς ένταξη της Γεωργίας και της Μολδαβίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τον Οκτώβριο έλαβαν χώρα εκλογές –βουλευτικές στην πρώτη, προεδρικές και δημοψήφισμα για τη συνταγματική κατοχύρωση της κοινοτικής ένταξης στη δεύτερη. Στις δυτικές πρωτεύουσες αναμενόταν ένα παλιρροϊκό κύμα υπέρ των φιλοευρωπαϊκών πολιτικών δυνάμεων, δεδομένου ότι η εισβολή στο ουκρανικό έδαφος θεωρήθηκε πως θα απαξίωνε τη Ρωσία στα μάτια της κοινής γνώμης των δύο πρώην σοβιετικών δημοκρατιών. Εντούτοις, σύμφωνα με τα επίσημα αποτελέσματα, το 53% των Γεωργιανών υποστήριξε το κυβερνών κόμμα, χαρακτηρισμένο ως «φιλορωσικό» από τους αντιπάλους του. Στη Μολδαβία, η φιλοευρωπαία επανεκλεγείσα πρόεδρος Μάγια Σάντου συγκέντρωσε πάνω από το 54% των ψήφων στον δεύτερο γύρο, ωστόσο το «ναι» στο δημοψήφισμα επικράτησε οριακά, με 50,5% των ψήφων. Οι υποστηρικτές της Σάντου, συνεπικουρούμενοι από τις κυβερνήσεις και τα μέσα ενημέρωσης των δυτικών χωρών, απέδωσαν αυτά τα ανάμεικτα αποτελέσματα σε ρωσικές παρεμβάσεις. Όμως, παρ’ όλο που η Μόσχα όντως προσπαθεί να επηρεάσει τα τεκταινόμενα στους γείτονές της, θα ήταν λάθος να αρκεστούμε σε αυτή την εξήγηση και μόνο.
Η Γεωργία (3,9 εκατομμύρια κάτοικοι) και η Μολδαβία (2,6 εκατομμύρια) έχουν πολλά κοινά σημεία: είναι δύο μικρού μεγέθους πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, αντιμέτωπες με φιλορωσικές αποσχιστικές κινήσεις, με έντονη μετανάστευση προς τη Ρωσία και τη Δυτική Ευρώπη. Ευρισκόμενες για πολύ καιρό στο περιθώριο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αμφότερες έχουν υπογράψει συμφωνίες σύνδεσης με την Ε.Ε., που τέθηκαν σε ισχύ το 2016, στο πλαίσιο της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης.
Οι δύο χώρες χαρακτηρίζονται επίσης και από σημαντικές διαφορές: η ενδημική διαφθορά στη Μολδαβία έχει προκαλέσει πολλά πολιτικοοικονομικά σκάνδαλα. Το 2015, τρεις τράπεζες υπεξαίρεσαν ένα δισεκατομμύριο δολάρια, δηλαδή το 15% του ΑΕΠ, με τη συνέργεια ενός τμήματος του πολιτικού κόσμου (1). Εδώ και μερικούς μήνες, μια νέα υπόθεση κατακλύζει τα πρωτοσέλιδα: οι υπηρεσίες της Ιντερπόλ ανακάλυψαν ότι το γραφείο του οργανισμού στη Μολδαβία παρεμπόδιζε την έκδοση διεθνών εγκληματιών με αντάλλαγμα «φακελάκια» σε ανώτερους τοπικούς αξιωματούχους (2).
Αντίθετα, η Γεωργία προχώρησε σε βαθιές μεταρρυθμίσεις όσον αφορά τη διακυβέρνησή της ύστερα από την «Επανάσταση των Ρόδων» (2003). Η Διεθνής Διαφάνεια (Transparency International) (3) την κατατάσσει ως την πιο ενάρετη πρώην σοβιετική δημοκρατία (εξαιρουμένων των Βαλτικών Χωρών) στο θέμα της διαφθοράς, με ένα επίπεδο ακεραιότητας ανώτερο ακόμη και από εκείνο πολλών χωρών-μελών της Ε.Ε. Και η σταθερότητα του κράτους δικαίου της την έχει κάνει να κερδίσει την 49η θέση στην κατάταξη του World Justice Project (WJP) –μιας ΜΚΟ με έδρα την Ουάσιγκτον και στόχο την προώθηση του κράτους δικαίου σε παγκόσμιο επίπεδο–, προπορευόμενη κατά πολύ από τη Μολδαβία (4).
Παρά αυτές τις επιδόσεις της, εδώ και μερικά χρόνια η Γεωργία δεν απολαμβάνει πλέον την εύνοια των Βρυξελλών, καθώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή φαίνεται να προτιμά την υποψηφιότητα της Μολδαβίας. Έτσι, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, προκειμένου να επηρεάσουν τις εκλογές στη Γεωργία και στη Μολδαβία –καταγγέλλοντας την ίδια στιγμή τις ρωσικές παρεμβάσεις–, κατέφυγαν στην τακτική «μαστίγιο και καρότο»: ενώ το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο είχε επιβεβαιώσει στα μέσα Οκτωβρίου την de facto παύση της διαδικασίας ένταξης της Γεωργίας, από την άλλη, μερικές μόλις ημέρες πριν από τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος στη Μολδαβία, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωνε ένα πλάνο επενδύσεων στη χώρα ύψους 1,8 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Και αυτά διότι, εκ των πραγμάτων, οι Βρυξέλλες εκτιμούν την αμέριστη υποστήριξη της Σάντου στη γειτονική της Ουκρανία και ψέγουν τη γεωργιανή κυβέρνηση για τις διφορούμενες στάσεις της απέναντι στη Ρωσία μετά το 2022.
Εκτός του γεγονότος ότι η Τιφλίδα αρνήθηκε να εφαρμόσει κυρώσεις προς τη Μόσχα (ενώ διαβεβαιώνει ότι σέβεται εκείνες της Δύσης), πολλές νομικές ρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν από το Γεωργιανό Όνειρο, το κόμμα που βρίσκεται στην εξουσία από το 2012, δημιούργησαν φόβους για αυταρχική εκτροπή. Τον Μάιο του 2024, το γεωργιανό Κοινοβούλιο ψήφισε έναν νόμο σύμφωνα με τον οποίο όσες ΜΚΟ και μέσα ενημέρωσης λαμβάνουν πάνω από το 20% της χρηματοδότησής τους από το εξωτερικό υποχρεώνονται να καταχωρισθούν ως «οργάνωση που εξυπηρετεί τα συμφέροντα ξένης δύναμης». Υποστηριζόμενη από τις δυτικές κυβερνήσεις, η αντιπολίτευση κατήγγειλε το μέτρο ως ελευθεριοκτόνο, εμπνευσμένο από έναν παρόμοιο νόμο για τους «ξένους πράκτορες» που υιοθετήθηκε στη Ρωσία το 2012. Παρά τις εντάσεις που επικράτησαν τότε με τη Δύση, οι γεωργιανές αρχές, οι οποίες έχουν έρθει κοντά και συμπλέουν με συντηρητικούς κύκλους και την πανίσχυρη Ορθόδοξη Εκκλησία της Γεωργίας, υποτροπίασαν τον Σεπτέμβριο του 2024: το Κοινοβούλιο επικύρωσε την απαγόρευση «της προπαγάνδας των ομοφυλοφιλικών σχέσεων και της αιμομιξίας» στα σχολεία και στα μέσα ενημέρωσης.
Όλα αυτά κατάφεραν να δώσουν υπόσταση στην ιδέα μιας «φιλορωσικής» κυβέρνησης που μάλλον κέρδισε τις εκλογές χάρη σε αυταρχικές μεθόδους, αντιγραμμένες από εκείνες της γειτονικής της χώρας. Μάλιστα, τα περισσότερα κόμματα της αντιπολίτευσης δεν αναγνώρισαν τα αποτελέσματα των εκλογών, ενώ ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη (ΟΑΣΕ) επεσήμανε τη χρήση των πόρων της δημόσιας διοίκησης από το κυβερνών κόμμα, καθώς και ένα τεταμένο πολιτικό κλίμα.
Πώς εξηγούνται αυτές οι εξελίξεις, που προκαλούν ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη καθώς η Γεωργία στράφηκε από πολύ νωρίς προς τη Δύση και μια ευρεία πλειοψηφία του πληθυσμού της υποστηρίζει την ευρωατλαντική ένταξη;
Η πολιτική σκηνή της Γεωργίας χαρακτηρίζεται από έντονη πόλωση. Το Γεωργιανό Όνειρο, ελεγχόμενο από τον ολιγάρχη Μπίτζινα Ιβανισβίλι, βρίσκεται σε άμεση αντιπαράθεση με το Ενωμένο Εθνικό Κίνημα του Μιχαήλ Σαακασβίλι: ο συγκεκριμένος πρώην πρόεδρος εγκατέλειψε την εξουσία το 2013 και κατέφυγε στην Ουκρανία, ξεκινώντας εκεί μια ταραχώδη πολιτική καριέρα, πριν επιστρέψει παράνομα τον Οκτώβριο του 2021. Κάλεσε τότε τους οπαδούς του να εξεγερθούν, χωρίς επιτυχία, προτού συλληφθεί πάραυτα και στη συνέχεια εκτίσει ποινή φυλάκισης για κατάχρηση εξουσίας και διαφθορά. Εδώ βρίσκεται ένα από τα κλειδιά για την κατανόηση όσων διακυβεύονται στη Γεωργία: σε περίπτωση νίκης της αντιπολίτευσης, ο Ιβανισβίλι φοβάται μια γρήγορη απελευθέρωση του Μιχαήλ Σαακασβίλι, που εικάζεται ότι τότε θα προσπαθήσει να πάρει εκδίκηση στέλνοντας τον ολιγάρχη πίσω από τα σίδερα.
Καταδεικνύοντας την υποστήριξη του Κιέβου προς τον πρώην πρόεδρο, η γεωργιανή κυβέρνηση κατηγόρησε την αντιπολίτευση ότι υποδαυλίζει μια επανάσταση που θα οδηγούσε σε νέα σύρραξη με τη Ρωσία: «Ο κύριος στόχος αυτών των ανθρώπων είναι να ουκρανοποιήσουν τη Γεωργία, να κάνουν τη Γεωργία να έχει την ίδια μοίρα με την Ουκρανία», ήταν η δήλωση που έκανε ο Γεωργιανός πρωθυπουργός Ίρακλι Κομπαχίτζε (5). Στην πραγματικότητα, κάθε στρατόπεδο προσπαθεί να αποκλείσει τον αντίπαλο: η αντιπολίτευση μετέτρεψε αυτές τις εκλογές σε επιλογή ανάμεσα στη δημοκρατική Ευρώπη και την αυταρχική Ρωσία, ενώ η κυβέρνηση ισχυρίστηκε ότι υπερασπιζόταν την ειρήνη σε αντίθεση με το «κόμμα του πολέμου», που θα ήθελε να ανοίξει ένα «νέο μέτωπο» εναντίον της Ρωσίας, κατηγορώντας εν παρόδω τον πρώην πρόεδρο Σαακασβίλι ότι ήταν υπεύθυνος για το ξέσπασμα του ρωσο-γεωργιανού πολέμου το 2008.
Σε αυτό το παιχνίδι, φαίνεται ότι η κυβέρνηση υπήρξε πιο πειστική από το Ενωμένο Εθνικό Κίνημα, που πλέον, μετά τις εκλογές, δεν είναι καν η κύρια δύναμη της αντιπολίτευσης. Ωστόσο, όπως τονίζει ο πολιτικός επιστήμονας Αλεξάντερ Ατασούντσεφ, «αν και ο ΟΑΣΕ διαπίστωσε παραβιάσεις, εντούτοις αναγνώρισε τα αποτελέσματα» (6). Παρά τα καλέσματα σε διαδηλώσεις, η λαϊκή κινητοποίηση με στόχο την καταγγελία της εκλογικής νοθείας παρέμεινε σχετικά αδύναμη συγκριτικά με τις προηγούμενες πολιτικές κρίσεις.
Εκτός αυτού, αντίθετα με το στερεότυπο που επικρατεί στη Δύση, τα γεωπολιτικά ζητήματα δεν είναι από τις κυριότερες ανησυχίες των εκλογέων. Έτσι, οι έρευνες του International Republican Institute (7), που χρηματοδοτούνται κατά κύριο λόγο από την εξωτερική βοήθεια των ΗΠΑ, έδειξαν ότι η οικονομική ανάπτυξη, η ανεργία και η επιστροφή των απολεσθέντων εδαφών –των αποσχισμένων δημοκρατιών της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας (8)– παραμένουν οι τρεις κύριες προτεραιότητες των Γεωργιανών. Η τήρηση της συμφωνίας σύνδεσης με την Ε.Ε. δεν βρίσκεται παρά στην έκτη θέση. Όμοια, το κόστος ζωής, η διαφθορά και οι χαμηλοί μισθοί προβληματίζουν κατά κύριο λόγο τους Μολδαβούς, πολύ περισσότερο από ό,τι ο πόλεμος, ο οποίος βρίσκεται μόλις στη δέκατη έκτη θέση των ανησυχιών τους (9).
Οι αναλύσεις συχνά αγνοούν την κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα των χωρών αυτών. Διότι, από αυτή την άποψη, η γεωργιανή κυβέρνηση μπορεί να επικαλεστεί την πολύ ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, που κυμαίνεται μεταξύ 7 και 10% ετησίως μετά το 2021. Όπως και στη γειτονική Αρμενία, που γνωρίζει μια παρόμοια δυναμική (παρά τη στρατιωτική ήττα της από το Αζερμπαϊτζάν), οι επιδόσεις αυτές οφείλονται κατά μεγάλο μέρος στον αναπροσανατολισμό του εξωτερικού εμπορίου της Ρωσίας, που ωφελεί τις χώρες του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας. Αντίθετα, το Κισινάου δέχθηκε σφοδρό πλήγμα από τη διακοπή των οικονομικών και των ενεργειακών δεσμών με τη Μόσχα, εξαιτίας του πολέμου και της θέσπισης κυρώσεων από τη μολδαβική κυβέρνηση. Ύστερα από μια πτώση 5% το 2022, το ΑΕΠ παρέμεινε στάσιμο το 2023, πριν αυξηθεί ελαφρά το 2024.
«Ασύμμετρη κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης»
Οι δυσκολίες αυτές οδήγησαν μια σημαντική μερίδα των Μολδαβών ψηφοφόρων να προσδοκούν μια πολιτική εναλλαγή. Από την πλευρά της, η μολδαβική κυβέρνηση καταγγέλλει ένα σύστημα εξαγοράς ψήφων οργανωμένο από τη Ρωσία, του οποίου το πραγματικό βάρος στις εκλογές παραμένει δύσκολο να προσδιοριστεί… Οι φιλοευρωπαϊκές δυνάμεις ελέγχουν το σύνολο των θεσμών και, όπως υπογράμμισε ο ΟΑΣΕ, «η απερχόμενη πρόεδρος εξακολούθησε να επωφελείται από μια κατάχρηση των πόρων της δημόσιας διοίκησης (…) και από μια ασύμμετρη κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης» (10). Παρά τις παραβάσεις αυτές, η κυβέρνηση έλαβε την ισχυρή υποστήριξη των μεγάλων ευρωπαϊκών πρωτευουσών, οι οποίες επιφύλαξαν τις επικρίσεις τους μόνο για τη Γεωργία. Ο Ίρακλι Κομπαχίτζε θεώρησε ότι αυτή η διαφορά στην αντιμετώπιση αποτελούσε «πραγματική αδικία», στηλιτεύοντας την πολιτική κατάσταση στη Μολδαβία, η οποία κατ’ αυτόν χαρακτηρίζεται από «απουσία πλουραλισμού στην πολιτική και στα μέσα ενημέρωσης», από την «απαγόρευση των κομμάτων της αντιπολίτευσης» και από την «αδυναμία σημαινόντων υποψηφίων να συμμετάσχουν στις εκλογές με τη χρήση τεχνητών προφάσεων» (11).
Σε αυτό το σημείο, η μολδαβική αντιπολίτευση φαίνεται να συμπλέει με τη γεωργιανή κυβέρνηση: το Κόμμα των Σοσιαλιστών, που υποστήριζε τον Αλεξάντρ Στογιάνογλο, τον κυριότερο υποψήφιο της αντιπολίτευσης, αρνήθηκε να αναγνωρίσει το επίσημο αποτέλεσμα, εκτιμώντας ότι «οι προεδρικές εκλογές (…) δεν μπορούν να θεωρηθούν ως η ελεύθερη και δημοκρατική έκφραση του λαού» (12). Αναφερόμενοι στο γεγονός ότι η Μάγια Σάντου κέρδισε το δημοψήφισμα για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και τις προεδρικές εκλογές χάρη στις κοινότητες που έχουν εγκατασταθεί στην Ευρώπη, οι σοσιαλιστές την χαρακτηρίζουν «πρόεδρο της διασποράς». Πράγματι, ενώ το 51,5% των ψηφοφόρων που κατοικούν στη χώρα υποστήριξαν τον Στογιάνογλο, μόνο το 17% των εγκατεστημένων στο εξωτερικό Μολδαβών φέρεται να έχει ψηφίσει υπέρ του (13), κάτι που επέτρεψε να ανατραπεί το αποτέλεσμα προς όφελος τη Σάντου. Επιπλέον, η γνησιότητα της ψηφοφορίας αμφισβητείται λόγω του μικρού αριθμού εκλογικών τμημάτων που είχαν εγκριθεί για την Υπερδνειστερία και τη Ρωσία, κάτι που πιθανότατα, σύμφωνα με την αντιπολίτευση, εμπόδισε εκατοντάδες χιλιάδες Μολδαβούς υπηκόους να κάνουν χρήση του δικαιώματος ψήφου τους. Πράγματι, ενώ στην Ιταλία (όπου βρίσκεται η δεύτερη μεγαλύτερη μολδαβική κοινότητα στο εξωτερικό, με περίπου 190.000 μέλη) άνοιξαν 59 εκλογικά κέντρα, στη Ρωσία άνοιξαν μόλις δύο (σε αντίθεση με 17 στις προηγούμενες εκλογές), ενώ εκεί φιλοξενείται η μεγαλύτερη κοινότητα Μολδαβών, που αριθμεί περίπου 300.000 άτομα.
Οι εκλογές στη Γεωργία και στη Μολδαβία δύσκολα προσαρμόζονται στο πλαίσιο της μανιχαϊστικής ανάγνωσης που είναι της μόδας στους κόλπους των δυτικών ελίτ. Στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, το αποτέλεσμα των εκλογών προκύπτει από τις εσωτερικές δυναμικές τουλάχιστον όσο και από τις γεωπολιτικές εκτιμήσεις.
Επιπλέον, οι δυνάμεις που έχουν χαρακτηριστεί από τους αντιπάλους τους «φιλορωσικές» –και οι οποίες δεν έχουν το μονοπώλιο των αμφιλεγόμενων εκλογικών πρακτικών– εκφράζουν περισσότερο μια ρεαλιστική βούληση να ελιχθούν μέσα σε ένα πολύπλοκο περιφερειακό περιβάλλον παρά μια πραγματική ρωσοφιλία. Ενώ η σύνδεση με την Ε.Ε. επιτρέπει την αποκόμιση οφέλους ταυτόχρονα από την ευρωπαϊκή αγορά και από τις συναλλαγές με τη Ρωσία, η ένταξη συνεπάγεται την επιβολή του συνόλου των κυρώσεων κατά της Μόσχας και, συνεπώς, την παραίτηση από τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που προκύπτουν από μια κατάσταση διασύνδεσης με όλους τους πόλους της ευρωπαϊκής ηπείρου. Παραμένει όμως ελάχιστα πιθανό το ενδεχόμενο οι Βρυξέλλες να κατανοήσουν αυτή την άρνηση της λογικής των μπλοκ.
