Στις 19 Μαρτίου 2022, ο Σέρβος πρόεδρος Αλεκσάνταρ Βούτσιτς υποδεχόταν στο Νόβισαντ του Ούγγρο ομόλογό του και «σπουδαίο φίλο» Βίκτορ Όρμπαν προκειμένου να εγκαινιάσουν μαζί το πρώτο τμήμα της μελλοντικής σιδηροδρομικής σύνδεσης Βελιγραδίου-Βουδαπέστης με τρένα ταχύτητας 200 χιλιομέτρων την ώρα. Ο σταθμός βρισκόταν ακόμη υπό ανακαίνιση και εγκαινιάστηκε τελικά τον Ιούλιο του 2024 από τον υπουργό Υποδομών Γκόραν Βέσιτς. Την 1η Νοεμβρίου 2024, το τσιμεντένιο υπόστεγό του κατέρρευσε αιφνιδιαστικά, σκοτώνοντας 15 ανθρώπους.
«Ζήτησα συμπληρωματικές εργασίες. Μου απάντησαν ότι κάτι τέτοιο δεν θα συνέφερε, καθώς θα καθυστερούσε τη διάρκεια των έργων. Έλυσα τη συνεργασία μου γιατί δεν ήθελα να δουλέψω σε τέτοιες συνθήκες», μας διηγείται ο Ζόραν Τζάγιτς. Μέχρι τον Μάρτιο του 2023, ήταν ο μηχανικός που επέβλεπε τις εργασίες για λογαριασμό της σερβικής εταιρείας Starting, του βασικού υπεργολάβου της κινεζικής δημόσιας επιχείρησης China Civil Engineering Construction Corporation (CCECC), με αρχικό προϋπολογισμό έργου τα 1,9 εκατομμύρια ευρώ, ο οποίος αυξήθηκε στα 5,1 εκατομμύρια ευρώ λίγο αργότερα. «Το σχέδιο σαφώς προέβλεπε την ελάφρυνση των ανώτερων στρωμάτων του στεγάστρου. Όχι μόνο δεν έγινε κάτι τέτοιο, αλλά η Starting προσέθεσε περισσότερο τσιμέντο και γυαλί, επιβαρύνοντας το υπόστεγο με 23 επιπλέον τόνους υλικών», διευκρινίζει ο Τζάγιτς, ο οποίος επανέλαβε τις προειδοποιήσεις του όταν προσλήφθηκε από την CCECC. Ωστόσο, από την κορυφή του σερβικού κράτους δίνονταν διαβεβαιώσεις, από το ίδιο βράδυ του τραγικού συμβάντος, ότι η ανακαίνιση του σιδηροδρομικού σταθμού δεν αφορούσε το συγκεκριμένο υπόστεγο. Ενώ συζητάμε σε ένα καφέ του Βελιγραδίου, διάφοροι άνθρωποι πλησιάζουν για να ευχαριστήσουν τον Τζάγιτς. Από τους περίπου 150 εργαζόμενους στο έργο, ο Τζάγιτς είναι ο μόνος που έχει τολμήσει να μιλήσει δημόσια. «Πολλοί με παίρνουν και μου λένε ότι δεν τολμούν να μιλήσουν, ότι φοβούνται για τις οικογένειές τους. Εκπλήσσονται που είμαι ακόμα ζωντανός», εκμυστηρεύεται ο Τζάγιτς με ένα χαμόγελο.
Η ανακαίνιση της σιδηροδρομικής γραμμής και του σιδηροδρομικού σταθμού υλοποιείται στο πλαίσιο σύμβασης που υπογράφηκε με την Ουγγαρία και την Κίνα το 2013. Για τη χρηματοδότηση του σερβικού μέρους της σύμβασης, το Βελιγράδι συνήψε δάνειο ύψους άνω του 1,2 δισεκατομμυρίων ευρώ από την Τράπεζα Εισαγωγών και Εξαγωγών της Κίνας. Οι Σέρβοι υπεργολάβοι μπορούσαν να συμμετάσχουν στα έργα και την προμήθεια εξοπλισμού σε ποσοστό 46% του συνολικού προϋπολογισμού του έργου. Η Starting επελέγη χωρίς διαγωνισμό, παρότι δεν διέθετε καμία εμπειρία στον συγκεκριμένο τομέα, όπως και πολλοί άλλοι από τους συνολικά 200 υπεργολάβους.
Η επίβλεψη του συνόλου του έργου ανατέθηκε έναντι 33 εκατομμυρίων ευρώ στην ουγγρική κοινοπραξία Utiber, με συμμετοχή και του γαλλικού ομίλου Egis. «Οι δαπάνες είχαν υπερκοστολογηθεί κατά 50% έως 200% σε σχέση με τις τιμές της αγοράς», διαβεβαιώνει ο Τζάγιτς. «Στη συνέχεια, οι Κινέζοι τιμολογούσαν με επιπλέον περιθώριο 12%. Το υπεύθυνο αρχιτεκτονικό γραφείο δεν μπορούσε να κάνει τίποτε.» Δύο μηχανικοί της γαλλικής Egis που ήταν αρμόδιοι για την επίβλεψη των έργων στον σιδηροδρομικό σταθμό συνελήφθησαν, μαζί με άλλους εννέα υπόπτους. Απαντώντας στα ερωτήματά μας, η Ιζαμπέλ Μεράν, διευθύντρια επικοινωνίας του ομίλου Egis στη Γαλλία, επιβεβαιώνει χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις την κράτηση δύο εργαζομένων της εδώ και περίπου έξι μήνες «για τις ανάγκες της έρευνας», αλλά δηλώνει ότι «δεν έχει απαγγελθεί καμία κατηγορία σε βάρος τους».
Φοιτήτριες δέχονται επίθεση από μπράβους
Πέντε ημέρες μετά το δυστύχημα, ο υπουργός Βέσιτς παραιτείται καθώς μια γιγάντια διαδήλωση κατακλύζει τους δρόμους του Νόβισαντ. Κάθε Παρασκευή στις 11:52 το πρωί –την ώρα της τραγωδίας– οι διαδηλωτές αποκλείουν τους κεντρικούς οδικούς κόμβους των πόλεων. Στις 22 Νοεμβρίου 2024, ενώ φοιτητές και καθηγητές τηρούσαν 15 λεπτά σιγής ως φόρο τιμής στα θύματα μπροστά στη Σχολή Θεατρικών Τεχνών (FDU) του Βελιγραδίου, δέχθηκαν βίαιη επίθεση. «Η αστυνομία, που βρισκόταν στο σημείο, άφησε να περάσουν κάποια οχήματα. Οι επιβαίνοντες πρώτα μας έβρισαν και μετά άσκησαν σωματική βία εναντίον μας. Οι αστυνομικοί με πολιτικά κατέγραφαν τη σκηνή χωρίς να κινηθούν», διηγείται ο Μίλαν Στογιάνοβιτς, καθηγητής στη FDU. Η έρευνα αποκάλυψε ότι, μεταξύ των δραστών, υπήρχαν και μέλη του κυβερνώντος Κόμματος Προόδου της Σερβίας (SNS). «Τα περιστατικά ήταν συχνά κατά τη διάρκεια των 15 λεπτών σιγής», συμπληρώνει η Μίνα, φοιτήτρια της FDU. «Αναδύθηκε ένα ισχυρό αίσθημα ταύτισης με τα θύματα, καθώς θα μπορούσε να είχε συμβεί στον καθένα. Έτσι πήραν διαστάσεις οι διαδηλώσεις αυτές.»
«Από την αρχή, επιμείναμε στο γεγονός ότι δεν επιδιώκουμε να ανατρέψουμε τον πρόεδρο Βούτσιτς. Θέλουμε οι θεσμοί να επιτελέσουν το καθήκον τους», εξηγεί η Μίνα. Τα αιτήματα των φοιτητών συμπυκνώνονται σε μερικά σημεία: δημοσιοποίηση όλων των εγγράφων που αφορούν την ανακαίνιση του σιδηροδρομικού σταθμού και το οικονομικό σκέλος του έργου, ποινικές διώξεις σε βάρος των υπευθύνων για την κατάρρευση του υποστέγου και τις επιθέσεις στους διαδηλωτές, απόσυρση των κατηγοριών σε βάρος των συλληφθέντων στις διαδηλώσεις, μείωση κατά το ήμισυ των πανεπιστημιακών διδάκτρων. Αρκετές φοιτήτριες που είχαν επιφορτιστεί με την περιφρούρηση των διαδηλώσεων παρασύρθηκαν από αυτοκίνητα και τραυματίστηκαν σοβαρά στο κεφάλι, ενώ στο Νόβισαντ άλλη φοιτήτρια δέχθηκε χτυπήματα με μπαστούνι του μπέιζμπολ από οπαδούς του SNS, οι οποίοι είχαν βγει από τα γραφεία του κόμματός τους. Μετά από το επεισόδιο αυτό, ο πρωθυπουργός Μίλος Βούτσεβιτς παραιτήθηκε στις 28 Ιανουαρίου. Αλλά η αποχώρηση ενός αναλώσιμου πολιτικού δεν ανέκοψε ένα βαθύ κοινωνικό κίνημα που ζητά να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα στη ρίζα τους.
«Τα έργα και οι επενδύσεις στις υποδομές βρίσκονται στη ρίζα της διαφθοράς, με ένα παράδοξο να τα συνοδεύει: όσο αυξάνεται το κόστος των έργων τόσο αυξάνεται και το ΑΕΠ μας», παρατηρεί ο Όγκνιεν Ραντόνιτς, καθηγητής Οικονομίας και μέλος της Επιτροπής Έρευνας των Πολιτών, στην οποία συμμετέχουν ειδικοί από διάφορους τομείς. Πολλά μεγάλα έργα που βρίσκονται σε εξέλιξη, όπως το μετρό του Βελιγραδίου, υλοποιούνται στο πλαίσιο διακρατικών συμφωνιών και διέπονται από ειδική νομοθεσία, που επιτρέπει την παράκαμψη των συνηθισμένων κανόνων για τους δημόσιους διαγωνισμούς (1). Αυτή η στρατηγική προσέλκυσης ξένων επενδύσεων εγγράφεται σε ένα πλαίσιο απώλειας δεξιοτήτων, εξηγεί ο καθηγητής Ραντόνιτς: «Επικεντρωνόμαστε σε άμεσες ξένες επενδύσεις βασισμένες σε χαμηλού επιπέδου τεχνολογίες και προσφέρουμε φθηνό εργατικό δυναμικό. Η Σερβία έχει μια αναποτελεσματική οικονομία, που χαρακτηρίζεται από έντονες ανισότητες και μαζική μετανάστευση. Τα χαρακτηριστικά αυτά μακροπρόθεσμα οδηγούν σε δημογραφική εξάντληση της χώρας, σε μεγαλύτερη εξάρτηση και επιταχύνουν τη γήρανση του πληθυσμού».
Δεν υφίσταται καμία συμφωνία αστικής ή ποινικής συνδρομής με την Κίνα. «Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούμε να τους ζητήσουμε έγγραφα σχετικά με τις επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται εδώ ούτε να τους ζητήσουμε να εξετάσουν ορισμένα πρόσωπα ως κατηγορουμένους ή ως υπόπτους», εξηγεί η Μπογιάνα Σάβοβιτς, γενική εισαγγελέας που πρόσφατα απομακρύνθηκε από την επίβλεψη των υποθέσεων διαφθοράς. «Όταν οι διαδικασίες δεν είναι διαφανείς, όταν δεν υπάρχει υποχρέωση αιτιολόγησης της επιλογής των επιχειρήσεων με απευθείας αναθέσεις, αυτό συνεπάγεται διαφθορά στο ανώτατο επίπεδο», συνεχίζει η Σάβοβιτς. «Η διαφθορά σκοτώνει με διάφορους τρόπους. Το είδαμε με το σιδηροδρομικό δυστύχημα στην Ελλάδα (2) ή με το δυστύχημα στο λατομείο της Βοσνίας. Σήμερα, το βλέπουμε εδώ.»
Ο πρόεδρος Βούτσιτς, ο οποίος ανήλθε στην εξουσία πριν από δώδεκα χρόνια με την υπόσχεση να καταπολεμήσει τη διασπάθιση δημόσιου χρήματος, κυβερνά μια χώρα που βρίσκεται στην ίδια θέση με την Ουκρανία στον δείκτη αντίληψης της διαφθοράς και στον δείκτη οργανωμένου εγκλήματος (3). Μολονότι οι δείκτες αυτοί δεν πρέπει να υιοθετούνται άκριτα, «ο απολογισμός της καταπολέμησης της διαφθοράς βρίσκεται στο ιστορικό ναδίρ του, όπως και η κατάσταση στην ελευθερία του Τύπου», διαπιστώνει η Σάβοβιτς.
Προερχόμενος από την εθνικιστική ακροδεξιά, ο πρόεδρος Βούτσιτς έκανε τα πρώτα βήματά του στην πολιτική την εποχή των διαδηλώσεων πολιτών και φοιτητών στα τέλη της δεκαετίας του 1990 (4). Αφού έγινε υπουργός Ενημέρωσης το 1998, με τότε πρόεδρο τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, πέρασε έναν νόμο που διευκολύνει το κλείσιμο εφημερίδων και τις διώξεις σε βάρος δημοσιογράφων. Από το ξεκίνημα του σημερινού κινήματος, τα μέσα ενημέρωσης που στηρίζουν το SNS ισχυρίζονται ότι οι φοιτητές χρηματίζονται για να ανατρέψουν τον Βούτσιτς. Η Ραδιοτηλεόραση της Σερβίας (RTS) αναπαρήγαγε αυτές τις ψευδείς κατηγορίες. Γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα διαδήλωση με περισσότερους από 50.000 ανθρώπους, μεταξύ τους και τους εργαζόμενους της RTS, μπροστά από το δημόσιο ραδιομέγαρο. «Τα ρεπορτάζ που έστελνα δεν προβάλλονταν», εξηγεί ο Μίλαν Σίρντιτς, διευθυντής του γραφείου της RTS στο Νόβισαντ. «Δεν μπορούσα να σωπάσω, αντέδρασα ως δημοσιογράφος και ως παιδί του Νόβισαντ.»
Η σιωπή που επικρατεί στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες για το σημερινό κίνημα προστίθεται στη σιγή ιχθύος για τις κινητοποιήσεις κατά της εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων της Σερβίας. Το περασμένο καλοκαίρι, ο Γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς και στη συνέχεια ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν επισκέφθηκαν το Βελιγράδι προκειμένου να επισφραγίσουν την «ευρωπαϊκή διασύνδεση» της Σερβίας και να προωθήσουν συμφωνία συνεργασίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση για την εισαγωγή «ορυκτών κρίσιμης σημασίας», κυρίως λιθίου (5). «Έχουν εντελώς εκτεθεί και δεν έχει απομείνει τίποτε από τις αξίες που οι χώρες αυτές υποτίθεται ότι υπερασπίζονται», σχολιάζει η εισαγγελέας Σάβοβιτς. «Είμαστε συνηθισμένοι σε αυτή την υποκρισία, αλλά πλέον έχει φτάσει στο αποκορύφωμά της. Η όλη κατάσταση έχει οδηγήσει τους διαδηλωτές να μην ανεμίζουν πλέον ευρωπαϊκές σημαίες, παρά μόνο σημαίες της Σερβίας.»
Από την αρχή, καθηγητές πανεπιστημίου και πρυτάνεις υποστήριξαν τις διεκδικήσεις του κινήματος και ακολούθησαν δάσκαλοι και καθηγητές, δικηγόροι, αγρότες, ανθρακωρύχοι, δικαστές, οδηγοί ταξί και συνταξιούχοι. Συγκεντρώσεις έγιναν σε σχεδόν 300 δήμους και κοινότητες, με τη συμμετοχή εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Η ισχύς του κινήματος προέρχεται από τις φοιτητικές συνελεύσεις, οι οποίες πραγματοποιούνται σε όλες τις σχολές που συμμετέχουν στις κινητοποιήσεις, με τις αποφάσεις να λαμβάνονται με βάση την αρχή της άμεσης δημοκρατίας. Αυτή η οργάνωση μέσω γενικών συνελεύσεων εγγράφεται σε μια παράδοση των φοιτητικών αγώνων στα Βαλκάνια, κυρίως με στόχο τη βελτίωση των συνθηκών σπουδών. Ένα απεργιακό εγχειρίδιο που γράφτηκε το 2009, μετά τις κινητοποιήσεις στο Ζάγκρεμπ, χρησίμευσε ως οδηγός για τους Σέρβους φοιτητές. Δεν χρειάστηκε άλλη απόδειξη για να δηλώσει η πρόεδρος του σερβικού κοινοβουλίου Άνα Μπρνάμπιτς ότι πρόκειται για επιχείρηση των κροατικών μυστικών υπηρεσιών…
Οι ισχυρισμοί περί δυτικής ανάμειξης στην εξέγερση δεν πείθουν καθόλου όταν ο Σέρβος πρόεδρος εγκαινιάζει έργα υποδομής δίπλα στον πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών. Η αυτονομία του κινήματος παραμένει κύριο μέλημα, με τους φοιτητές να φοβούνται την πολιτική εκμετάλλευση. Σε μια γενική συνέλευση της Φιλοσοφικής Σχολής, ένας φοιτητής εξηγεί την προσέγγιση: «Θέλουμε τη μεταρρύθμιση του συστήματος, όχι μια ανατροπή στο προεδρικό μέγαρο». Αυτές οι αποστάσεις των φοιτητών από το κυρίαρχο πολιτικό παιχνίδι ενισχύουν την υποστήριξη ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων στον αγώνα τους.
Δυσπιστία απέναντι στα μέσα ενημέρωσης
Γενικά, οι φοιτητές θέλουν να αποφύγουν τα λάθη των μεγάλων κινητοποιήσεων της δεκαετίας του 1990, όταν οι ηγέτες του κινήματος Otpor! κατέληξαν να ενταχθούν στα κόμματα που ανέλαβαν την εξουσία μετά την πτώση του Μιλόσεβιτς το 2000. Στη συνέχεια, ορισμένοι κατηγορήθηκαν για διαφθορά, άλλοι εξυπηρέτησαν λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά τα συμφέροντα της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής για την ανατροπή καθεστώτων, ιδιαίτερα στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες (6). Οι φοιτητές επαγρυπνούν ώστε να μην αναδυθεί καμία ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος. Στο πνεύμα αυτό, αλλά και για να μην γίνουν στόχος των μεγάλων μέσων ενημέρωσης που υποστηρίζουν την κυβέρνηση, οι συνομιλητές των μέσων ενημέρωσης εναλλάσσονται. Οι φοιτητές είναι δύσπιστοι και απέναντι στα δυτικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία ερμηνεύουν τον λαϊκό ξεσηκωμό ως απλή επιδίωξη προσέγγισης της Δύσης, μια μανιχαϊστική θεώρηση που εξοργίζει τη σερβική φοιτητική νεολαία. Πράγματι, διάφοροι σχολιαστές προσπαθούν να εμφανίσουν τις διαδηλώσεις στη Γεωργία, τη Σλοβακία και τη Σερβία ως στιγμές του ίδιου αντιρωσικού κύματος.
«Να επανέλθουμε στις ρίζες της δημοκρατίας με βάση τις οποίες ιδρύθηκε αυτή η χώρα», δηλώνει ένας φοιτητής σε μια συζήτηση για την οργάνωση πορείας μέχρι το Κραγκούγεβατς, πόλη της κεντρικής Σερβίας. Η γενική συνέλευση της Φιλοσοφικής Σχολής βλέπει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό εάν η πορεία περάσει από το Όρασατς, το μέρος όπου το 1804 εκδηλώθηκε η πρώτη σερβική εξέγερση ενάντια στον οθωμανικό ζυγό και η οποία κατέληξε στην υιοθέτηση του πρώτου Συντάγματος της χώρας το 1935. Η Σερβία τιμά τα γεγονότα αυτά κατά τη διάρκεια της εθνικής εορτής της. «Ο συμβολισμός έγκειται στον ξεσηκωμό του λαού μετά από αρκετούς αιώνες σκλαβιάς, όπως εμείς σήμερα ξεσηκωνόμαστε μετά από πολλά χρόνια», επιμένει ένας από τους συμφοιτητές του.
