Στη Διεθνή Διάσκεψη για την Ασφάλεια, που πραγματοποιήθηκε στο Μόναχο στις 14 Φεβρουαρίου 2025, η ομιλία του αντιπροέδρου των ΗΠΑ Τζέι Ντι Βανς κλόνισε το ακροατήριό του. Τα θεμέλια της πολυμερούς παγκόσμιας τάξης που τέθηκαν μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο σήμερα αμφισβητούνται από τη χώρα που τα προώθησε και τα εδραίωσε.
Ο Χένρι Κίσινγκερ είχε προειδοποιήσει: οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μια «αμφίθυμη υπερδύναμη» (1). Η αμερικανική εξωτερική πολιτική κινείται διαρκώς μεταξύ ενός μεσσιανικού ιδεαλισμού και του πειρασμού της μονομερούς απόσυρσης. Ωστόσο, ποτέ μια στρατηγική ρήξη δεν είχε εκφραστεί με τόση σαφήνεια στο εσωτερικό της δυτικής συμμαχίας όσο μετά την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ το 2024. Πρόκειται για ιστορική καμπή, την οποία θα πρέπει να προσεγγίσουμε αποστασιοποιημένα και με σύνεση.
Παρά τα όριά της, η πολυμερής προσέγγιση των διεθνών σχέσεων αποτέλεσε ένα βήμα προόδου για τον ανθρώπινο πολιτισμό. Η επιμονή ορισμένων διενέξεων που προέκυψαν από την απο-αποικιοποίηση και από τον Ψυχρό Πόλεμο δεν εμπόδισε την ανάδυση θεσμών που ευνοούσαν την ειρηνική επίλυση των διαφορών σε τομείς όπως η μη διάδοση των πυρηνικών όπλων, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, το εμπόριο, ο πολιτισμός, η δημόσια υγεία και το περιβάλλον.
Στη βάση μιας ψήφου εμπιστοσύνης σε αυτό το σύστημα, το 1990 η Βραζιλία επέλεξε να μην αποκτήσει πυρηνικά όπλα. Η προσήλωση στην ειρήνη βρίσκεται στην καρδιά των διαδικασιών περιφερειακής ολοκλήρωσης της Νότιας Αμερικής και παραμένει άξονας προτεραιότητας στην εξωτερική πολιτική μας. Στο πνεύμα αυτό, το 1986 η χώρα μας έλαβε και την πρωτοβουλία δημιουργίας της Ζώνης Ειρήνης και Συνεργασίας του Νότιου Ατλαντικού, με τη συμμετοχή 24 χωρών της Νότιας Αμερικής και της Αφρικής που δεν διαθέτουν πυρηνικά όπλα και όπλα μαζικής καταστροφής.
Κινητοποίηση για την ειρήνη
Ωστόσο, η νομιμοποίηση και η αποτελεσματικότητα του ΟΗΕ εξακολουθούν να προσκρούουν σε σημαντικά εμπόδια. Η σύνθεση του Συμβουλίου Ασφαλείας αντανακλά τις παγκόσμιες ισορροπίες του 1945, ενώ αρκετά από τα μόνιμα μέλη του έχουν πραγματοποιήσει μονομερείς στρατιωτικές επεμβάσεις, εργαλειοποιώντας το διεθνές δίκαιο. Πλέον, μια καινοφανής έννοια –η «βασισμένη σε κανόνες παγκόσμια τάξη» (ή RBO, rules-based order στα αγγλικά)– έχει στόχο να προσδώσει στις μονομερείς προσεγγίσεις μια επίφαση νομιμότητας, αντικαθιστώντας σταδιακά το διεθνές δίκαιο με ένα σύνολο ευμετάβλητων κανόνων (2). Και η νέα προεδρία Τραμπ δεν ασχολείται πλέον με διακηρύξεις προσήλωσης στην πολυμερή συνεργασία και στο διεθνές δίκαιο. Το 2003, πριν από την εισβολή στο Ιράκ, ο Ρεπουμπλικανός πρόεδρος Τζορτζ Μπους ο νεώτερος επεδίωκε ακόμη (μάταια) την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ.
Η Βραζιλία και η πλειονότητα των χωρών του Νότου καταγγέλλουν την τακτική «δύο μέτρα και δύο σταθμά» που εφαρμόζεται εδώ και δεκαετίες στους κόλπους του διεθνούς συστήματος και ζητούν τη μεταρρύθμισή του. Το 2024 είχαμε ακόμη μία τραγική επιβεβαίωση του φαινομένου. Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο (ΔΠΔ) αναγνώρισε σαφώς την ύπαρξη κινδύνου γενοκτονίας στην Παλαιστίνη. Όμως, ο πόλεμος, η ατιμωρησία και η σφαγή συνεχίζονται.
Όσο για την Ουκρανία, η Βραζιλία καταδίκασε εξαρχής την εισβολή της Ρωσίας το 2022, παραμένοντας προσηλωμένη στη Χάρτα των Ηνωμένων Εθνών και στο διεθνές δίκαιο. Ωστόσο, οι γεωπολιτικές διαστάσεις της διένεξης δεν διέφυγαν από την ανάλυσή μας: ορισμένοι δυτικοί ηγέτες πολύ γρήγορα είδαν την εισβολή ως ευκαιρία να προκαλέσουν μια στρατηγική ήττα στη Ρωσία. Από εκεί και πέρα, δεν επρόκειτο πλέον για σύγκρουση μεταξύ Μόσχας και Κιέβου, αλλά για σύγκρουση που εγγράφεται στο πλαίσιο των σχέσεων «μεταξύ Ρωσίας και Δύσης», για να χρησιμοποιήσουμε τη διατύπωση του Βρετανού ιστορικού Άρνολντ Τόινμπι (3). Από μια τέτοια σκοπιά, ο πόλεμος αυτός, ήδη από τον Φεβρουάριο του 2022, μπορούσε να προσανατολίσει την εξέλιξη του διεθνούς συστήματος προς μια τάξη πραγμάτων βασισμένη στην πρωτοκαθεδρία των στρατιωτικών συμμαχιών. Φοβηθήκαμε ότι, ελλείψει μιας αποδεκτής και ρεαλιστικής διπλωματικής λύσης, η σύγκρουση θα ενίσχυε μια δυναμική κλιμάκωσης και θα έφερνε πιο κοντά ένα σενάριο γενικευμένου πολέμου με τη συμμετοχή και πυρηνικών δυνάμεων.
Έτσι, ο πρόεδρος Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα κινητοποιήθηκε υπέρ της ειρήνης. Πρότεινε τη συγκρότηση μιας ομάδας χωρών με αποστολή την προσέγγιση των εμπλεκομένων μερών και απέστειλε ειδικές διπλωματικές αποστολές –τις οποίες με επιφόρτισε να εποπτεύω– στη Μόσχα, στο Κίεβο και σε αρκετές δυτικές πρωτεύουσες. Επίσης, η Βραζιλία αρνήθηκε να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις σχετικά με την παροχή στρατιωτικού υλικού.
Ως σύμβουλος του προέδρου Λούλα, συμμετείχα στις συσκέψεις με διπλωματικούς συμβούλους κυβερνήσεων και ηγετών πολλών χωρών μεταξύ Ιουνίου 2023 και Ιουνίου 2024. Πρόκειται για τη μοναδική πρωτοβουλία όπου συμμετείχαν οι δυτικές χώρες, οι χώρες του Παγκόσμιου Νότου και η Ουκρανία με στόχο μια διπλωματική λύση. Οι συναντήσεις μας έγιναν σε Κοπεγχάγη, Τζέντα, Μάλτα και Νταβός. Η διαδικασία αυτή κατέληξε στη Διάσκεψη για την Ειρήνη στην Ουκρανία, που πραγματοποιήθηκε στην Ελβετία στις 15-16 Ιουνίου 2024. Δυστυχώς, λόγω του αποκλεισμού της Ρωσίας και του μονομερούς χαρακτήρα του σχεδίου που παρουσίασε η Ουκρανία, δεν κατέστη εφικτή καμία πρόοδος.
Στο μεταξύ, οι πρόεδροι της Βραζιλίας και της Κίνας είχαν υιοθετήσει, ήδη από τον Απρίλιο του 2023, κοινή θέση για την Ουκρανία, κατά την επίσημη επίσκεψη του προέδρου Λούλα στο Πεκίνο: «Ο διάλογος και η διαπραγμάτευση αποτελούν τη μοναδική βιώσιμη λύση για την κρίση στην Ουκρανία και όλες οι προσπάθειες που οδηγούν σε ειρηνική επίλυση της κρίσης πρέπει να ενθαρρυνθούν και να υποστηριχθούν». Στο πνεύμα αυτό, από κοινού με τον Γουάνγκ Γι, μέλος του πολιτικού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος Κίνας και υπουργό Εξωτερικών, υπέγραψα τον Μάιο του 2024 την κοινή θέση Κίνας και Βραζιλίας σχετικά με την πολιτική διευθέτηση της ουκρανικής κρίσης, η οποία καλούσε σε κατάπαυση του πυρός και επεξεργαζόταν τις βάσεις μιας διαδικασίας διαλόγου και διαπραγμάτευσης. Επίσης, έκανε έκκληση στα εμπλεκόμενα μέρη να αποκλείσουν οποιαδήποτε προσφυγή στα πυρηνικά όπλα (4).
Στη βάση αυτού του κοινού κειμένου, η Βραζιλία και η Κίνα δημιούργησαν την ομάδα των Φίλων της Ειρήνης, στο περιθώριο της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, τον Σεπτέμβριο του 2024. Η ομάδα φιλοξενείται στην έδρα του ΟΗΕ και περιλαμβάνει 13 χώρες του Παγκόσμιου Νότου (5). Ο σκοπός της είναι να παρακολουθεί την εξέλιξη της σύγκρουσης, προσπαθώντας να ενθαρρύνει μια διπλωματική λύση, σύμφωνα με τις αρχές της πολυμερούς διεθνούς συνεργασίας.
Τρία χρόνια μετά την έναρξη του πολέμου, η υπερψήφιση του ουκρανικού σχεδίου απόφασης στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, στις 24 Φεβρουαρίου 2025, σηματοδότησε το πέρασμα σε μια νέα φάση. Μολονότι 93 χώρες το υπερψήφισαν, 18 άλλες ψήφισαν κατά, ενώ 65 χώρες απείχαν. Σε σχέση με το 2022, 48 κράτη απέσυραν την υποστήριξή τους στην Ουκρανία. Οι ΗΠΑ και η Ρωσία βρέθηκαν στο ίδιο στρατόπεδο (κατά), ενώ η Ευρώπη συνέχισε να υποστηρίζει την Ουκρανία. Οι μεγάλες χώρες του Παγκόσμιου Νότου –Βραζιλία, Κίνα, Σαουδική Αραβία, Ινδία και Νότια Αφρική– επέλεξαν την αποχή.
Δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί η σημασία της παραίτησης εκ μέρους της Ουάσιγκτον, τουλάχιστον σε ρητορικό επίπεδο, από τον στόχο να ηττηθεί στρατηγικά η Μόσχα. Μια Ρωσία που αντιμετωπίζεται με σεβασμό, στο πλαίσιο της αυστηρής εφαρμογής του διεθνούς δικαίου, παραμένει παράγοντας σταθερότητας για την Ευρώπη και για τον κόσμο.
Η προοπτική αυτή είναι απαραίτητη για να μπορέσουν οι μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις να αναλάβουν ξανά πρωτοβουλίες για τα μείζονα στρατηγικά ζητήματα. Η διατήρηση της πυρηνικής ισορροπίας δεν ενδιαφέρει μόνο τις ΗΠΑ και τη Ρωσία, αλλά ολόκληρο τον κόσμο. Μια μακροχρόνια ειρήνη θα επέτρεπε να μειωθούν οι στρατιωτικές δαπάνες και να τεθεί η διεθνής συνεργασία στην υπηρεσία της ανθρωπότητας, μέσα από την καταπολέμηση των ανισοτήτων και της πείνας, αλλά και μέσα από τη βιώσιμη ανάπτυξη.
Απέναντι στις πολλαπλές προκλήσεις που αναδύονται, η Ευρώπη οφείλει να παίξει ρόλο. Ως θεμελιώδης πόλος παγκόσμιας σταθερότητας, είναι κάτι παραπάνω από θεμιτό να αναπτύξει τη στρατηγική αυτονομία της. Μια ήπειρος που κατάφερε να ξεπεράσει τις μακραίωνες αντιπαλότητές της δικαιούται να τρέφει τη φιλοδοξία να εδραιώσει κλίμα εμπιστοσύνης με άλλες δυνάμεις –συμπεριλαμβανομένης και της Ρωσίας. Στο σημερινό γεωπολιτικό πλαίσιο, η Βραζιλία φιλοδοξεί να ενισχύσει τις στρατηγικές σχέσεις της με την Ευρώπη. Πρέπει μάλιστα να ενώσουμε τις δυνάμεις μας για να υπερασπιστούμε τα μεγάλα κεκτημένα της πολυμερούς διεθνούς συνεργασίας σχετικά με την ειρηνική επίλυση των διαφορών, το κλίμα ή το εμπόριο.
Συζήτηση για το κλίμα χωρίς τη Μόσχα και το Πεκίνο;
Εάν η συνέχιση του πολέμου στην Ουκρανία κινδυνεύει να μας οδηγήσει σε μια σύγκρουση μεγάλης κλίμακας, η Μέση Ανατολή συγκεντρώνει τα στοιχεία που θα μπορούσαν να προκαλέσουν ακόμη σοβαρότερη ανάφλεξη. Το κλειδί της περιφερειακής σταθερότητας είναι ένα δίκαιο μέλλον για τους Παλαιστίνιους. Μια τέτοια προοπτική περνά μέσα από την αναγνώριση ενός ανεξάρτητου και βιώσιμου παλαιστινιακού κράτους, με εθνική κυριαρχία που θα γίνεται σεβαστή. Η απαίτηση αυτή παραμένει ο μόνος τρόπος διασφάλισης της ειρήνης για το κράτος του Ισραήλ και τον ισραηλινό λαό.
Η πολιτική και οικονομική αντιπαλότητα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας επίσης αυξάνει τον κίνδυνο σύγκρουσης μεταξύ υπερδυνάμεων. Είναι επιτακτική ανάγκη να απεμπλακούμε από την παγίδα του Θουκυδίδη, όπως την περιγράφει ο πολιτικός επιστήμονας Γκράχαμ Άλισον (6), αλλά και από το σενάριο ενός παγκόσμιου διευθυντηρίου που θα συγκροτείται από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές δυνάμεις στη βάση των κοινών συμφερόντων τους.
Τα διακυβεύματα αυτά επιβάλλουν στους ηγέτες του 21ου αιώνα να αναγνωρίσουν τον πολυπολικό χαρακτήρα του σημερινού κόσμου. Ο νέος Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Μάρκο Ρούμπιο, μια προσωπικότητα που προέρχεται από μια συντηρητική παράδοση, έκανε πρόσφατα ένα σοβαρό βήμα: «Δεν είναι φυσιολογικό ο κόσμος να βρίσκεται κάτω από την κυριαρχία μιας μονοπολικής δύναμης (…). Θα μπορούσαμε να επιστρέψουμε σε έναν πολυπολικό κόσμο, με αρκετές μεγάλες δυνάμεις σε διαφορετικές περιφέρειες» (7).
Οι BRICS –Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική– ενσαρκώνουν σήμερα την πιο σημαντική έκφραση αυτών των νέων πόλων. Στόχος τους είναι να ενισχύσουν την οικονομική, κοινωνική και πολιτική συνεργασία τους. Συμβάλλουν στην πολυμερή διεθνή συνεργασία, προκειμένου να την προσαρμόσουν στις σημερινές συνθήκες.
Η συγκρότηση των G20 έδωσε τη δυνατότητα σε μια ομάδα στέρεων και αντιπροσωπευτικών κρατών να κινητοποιηθούν απέναντι στη διεθνή χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, την οποία οι G7 αποδείχθηκε ότι δεν ήταν σε θέση να διαχειριστούν μόνοι τους. Ο ρόλος που διαδραμάτισαν τα μέλη των BRICS στην ενίσχυση των G20 είναι θεμελιώδης, ακόμη κι αν οι G7 μπαίνουν μερικές φορές στον πειρασμό να επανακτήσουν τα αποκλειστικά προνόμιά τους στα μεγάλα ζητήματα. Πώς, για παράδειγμα, να συζητηθεί το κλίμα σε παγκόσμιο επίπεδο χωρίς τη Μόσχα και το Πεκίνο; Και όμως, το 2023 και το 2024, η Κίνα και η Ρωσία δεν προσκλήθηκαν στις συναντήσεις των G7.
Το 2024, κατά τη διάρκεια της βραζιλιανικής προεδρίας, οι G20 οργάνωσαν σύνοδο υπουργών Εξωτερικών στην έδρα του ΟΗΕ. Ήταν η πρώτη φορά που συνέβαινε κάτι τέτοιο. Εκεί, οι G20 υιοθέτησαν απόφαση που καλεί σε δράση για τη μεταρρύθμιση της παγκόσμιας διακυβέρνησης (8). Η μεταρρύθμιση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ αναφέρεται ρητά.
Η κυριότερη πρόκληση της γενιάς μας έγκειται στη διαμόρφωση ενός συστήματος διεθνών θεσμών ικανών να ανταποκριθούν στα νέα διακυβεύματα: η ειρήνη και η δίκαιη ανάπτυξη για όλους περνά μέσα από τη συλλογική ικανότητά μας να ενισχύσουμε την πολυμερή διεθνή συνεργασία και να της προσδώσουμε μεγαλύτερη νομιμοποίηση και αποτελεσματικότητα.
