Τον Ιανουάριο του 2019 σ’ ένα μικροαστικό διαμέρισμα στην Albacete, μια μικρή ήσυχη επαρχιακή πόλη στη νοτιοανατολική Ισπανία, μια ογδοντάχρονη γυναίκα μου μίλαγε για αρκετές ημέρες για τη ζωή του πατέρα της. Ήταν φορτισμένη, συχνά η φωνή της έσπαγε. Στα χέρια της κράταγε λίγα μόνο πράγματα που να τον θυμίζουν. Μερικές φωτογραφίες και περισσότερα γράμματα που αυτός της έστελνε κατά καιρούς. Σχεδόν δεν τον γνώρισε, την μοναδική φορά που τον είδε ήταν μόλις οκτώ μηνών. Παρά τις ισχνές μνήμες από δεύτερο χέρι, τα ίχνη των οποίων έχει σχεδόν εξαφανίσει ο χρόνος, η γυναίκα αυτή είναι κάτι περισσότερο από περήφανη για τον πατέρα της. Σίγουρα έχει σοβαρούς λόγους γι’ αυτό. Ο Γιώργος Τσάκος, ο Έλληνας πατέρας της, ήταν ένας από τους χιλιάδες ξένους εθελοντές που τα τελευταία χρόνια του μεσοπολέμου συμμετείχαν στο μεγαλύτερο ραντεβού διεθνισμού και αλληλεγγύης που έχει η ιστορία να διηγηθεί. Εθελοντές στο πλευρό των Δημοκρατικών πολιτών της Ισπανίας που είχαν απέναντι τους τα στρατεύματα των εθνικιστών του Φράνκο τους οποίους βοηθούσαν με εξαιρετικά γενναιόδωρο τρόπο ο Χίτλερ και ο Μουσολίνι.
Η ζωή του πατέρας της, είναι από τις πιο συναρπαστικές που έχω ακούσει, ζωή πραγματικά γεμάτη. Διεθνισμός, αλληλεγγύη, προσφορά και αριστερά, όπως αυτή εκφράζεται εκείνα τα εξαιρετικά δύσκολα χρόνια όπου σχεδόν η μισή Ευρώπη έχει σκεπαστεί από τα μαύρα σύννεφα του εθνικισμού και του φασισμού. Ο Γιώργος Τσάκος πήγε εθελοντής στην Ιβηρική, πολέμησε τους εθνικιστές στον εξαιρετικά σκληρό Ισπανικό εμφύλιο, τραυματίστηκε σοβαρά μένοντας με μια αναπηρία στην υπόλοιπη ζωή του, ερωτεύτηκε μια Ισπανίδα, παντρεύτηκαν με πολιτικό γάμο (!), απομονώθηκαν από τους συντηρητικούς γονείς της, έφυγαν μαζί κυνηγημένοι και ηττημένοι πολιτικοί πρόσφυγες στη Γαλλία, κλείστηκαν σε άθλια στρατόπεδα όπου βίωσαν οριακές συνθήκες και όταν βγήκαν από αυτά, οι δρόμοι τους χώρισαν για πάντα παρά τη θέλησή τους. Σ’ ένα από τα στρατόπεδα αυτά, γεννήθηκε η κόρη τους, είναι η ογδοντάχρονη γυναίκα που μου μιλούσε για τη ζωή της εκείνο τον Ιανουάριο. Την δική της ζωή και των γονιών της.
Φεύγοντας από την πόλη της Αλμπαθέτε με τις διηγήσεις για τη ζωή του Γιώργου Τσάκου ακόμα νωπές, σκεφτόμουν έντονα πως ζωές σαν κι αυτή δεν πρέπει ξεχαστούν και να εξακολουθούν να παραμένουν στη σκιά της ιστορίας. Η χώρα μας αυτή την τύχη τους επιφύλαξε. Οι άνθρωποι σαν τον Γιώργο Τσάκο έκαναν κάτι πραγματικά σπουδαίο και δεν τους αξίζει η λησμονιά. Όταν χρειάστηκε, στάθηκαν στη σωστή πλευρά της ιστορίας. Και το έκαναν χωρίς ενδοιασμούς και μ έναν συγκλονιστικό τρόπο. Άφησαν τις ζωές που έκαναν ως τότε, δουλειές, οικογένειες και φίλους για να πάνε στην Ισπανία και να πολεμήσουν τους εθνικιστές μιας χώρας που δεν ήταν η δική τους.
Τα υπόλοιπα που ακολούθησαν ήταν έρευνα. Αρχεία με χιλιάδες κιτρινισμένες από τον χρόνο σελίδες αποκάλυπταν τις ζωές αυτών των ανθρώπων που ξεκίνησαν από πολλά διαφορετικά σημεία του πλανήτη για να πάνε στην Ιβηρική. Στο μεγάλο ταξίδι της έρευνας στη Μόσχα συνάντησα απρόσμενα πολλά στοιχεία γι’ αυτούς τους Έλληνες και Κύπριους εθελοντές. Εκεί βρίσκονται τα αρχεία των Διεθνών Ταξιαρχιών, των μονάδων που συγκρότησαν οι χιλιάδες ξένοι εθελοντές. Το 1939, όταν οι εθνικιστές φάνηκε να κερδίζουν τον πόλεμο, τα αρχεία πήγαν στη Μόσχα για να μην πέσουν στα χέρια τους.
Ήταν περίπου τετρακόσιοι αυτοί οι Έλληνες και Κύπριοι και ξεκίνησαν από πολλές διαφορετικές αφετηρίες για να πάνε στην Ισπανία. Κάποιοι έφυγαν από την Ελλάδα παρά τις ασφυκτικές απαγορεύσεις της δικτατορίας Μεταξά η οποία επέτρεπε το παράνομο εμπόριο όπλων με προορισμό την Ισπανία αλλά όχι και την μετάβαση Ελλήνων εθελοντών για να στηρίξουν τη Δημοκρατία της Ιβηρικής. Μερικοί έφυγαν για την Ισπανία από χώρες της Ευρώπης όπου ζούσαν σαν οικονομικοί μετανάστες, πολιτικοί πρόσφυγες, ναυτικοί ή σπουδαστές. Οι περισσότεροι από τους Κύπριους εθελοντές είχαν προέλευση τη Βρετανία όπου ζούσαν, ενώ δεν έλειψαν οι Έλληνες από το Κάιρο ή χώρες ακόμα και της Λατινικής Αμερικής. Πολλοί ωστόσο είχαν προέλευση τις ΗΠΑ. Ήταν άνθρωποι από τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα της εποχής που είχαν αναζητήσει καλύτερες τύχες στη μεγάλη χώρα ή συνήθως άνεργοι ναυτικοί, θύματα της μεγάλης οικονομικής ύφεσης της εποχής.
Στον Ισπανικό εμφύλιο, οι Έλληνες και Κύπριοι εθελοντές έδειξαν μια πρωτόγνωρη συμπεριφορά, ένα πάθος και μια εντυπωσιακή μαχητικότητα, προσπάθησαν με κάθε τρόπο για να ηττηθούν οι εθνικιστές του Φράνκο. Δεν ήταν η καταγωγή τους η αιτία, το ίδιο είχε παρατηρηθεί από πολλούς εθελοντές με προέλευση από χώρες με εθνικιστικά καθεστώτα. Έμοιαζε με μια προσομοίωση όλο αυτό, πολεμώντας τους Ισπανούς εθνικιστές και επιδιώκοντας την ήττα τους, πίστευαν πως μπορεί να αποτελέσει την αρχή για την ήττα των εθνικιστών στην Ελλάδα, τη Γερμανία, την Ιταλία. Το πάθος αυτό των Ελλήνων καταγράφεται συχνά και στα αρχεία του Ισπανικού εμφυλίου, όταν η ηγεσία των Διεθνών Ταξιαρχιών αξιολογώντας αρκετούς εθελοντές γράφει κάτω από το όνομά τους δυο λέξεις: Bueno antifascista. Την γενναιότητα των Ελλήνων σε αυτό τον πόλεμο, την καταγράφει και ένας εμβληματικός συγγραφέας της εποχής, ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ που βρέθηκε στην Ισπανία εκείνα τα πέτρινα για τη χώρα χρόνια. Σε δυο ιστορίες από βιβλίο του, ο Αμερικανός αναφέρεται σε δυο Έλληνες εθελοντές που προκαλούν εντύπωση για το πάθος με το οποίο αντιμετωπίζουν αυτόν τον πόλεμο.
Το βιβλίο με την ιστορία των Ελλήνων και Κυπρίων εθελοντών του Ισπανικού εμφυλίου, δεν φωτίζει μόνο τους ανθρώπους αυτούς, τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές τους αναφορές, τις ζωές που έκαναν και τους λόγους που τους οδήγησαν για να κάνουν τόσο μεγάλες προσωπικές υπερβάσεις. Ουσιαστικά μιλάει για μια ολόκληρη εποχή. Για τον Νίκο Καζαντζάκη που φάνηκε να ενθουσιάζεται με τον Φράνκο, τις διεθνείς ισορροπίες όπου οι σκοπιμότητες κυριαρχούν της νομιμότητας, την Ελλάδα που βίωνε μια σκληρή δικτατορία με εξορίες, φυλακές και διακρίσεις για τον μισό πληθυσμό, τις ΗΠΑ όπου είχε αναπτυχθεί ένα ρωμαλέο αριστερό κίνημα. Είναι τα χρόνια όπου πολλοί προφητικά βλέπουν πως η Ισπανία θα αποτελέσει το προανάκρουσμα ενός ακόμα πολέμου που θα ερχόταν…
