Οι διαπραγματεύσεις του γύρου της Ντόχα του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ), που είχαν ξεκινήσει το 2001, κατέληξαν σε αποτυχία. Ορισμένοι στην Ευρώπη προτείνουν να επιστρέψουμε στον εθνικό ή στον περιφερειακό προστατευτισμό. Όμως, δεν θα ήταν καλύτερο να προσαρμόσουμε στον αιώνα μας την πρωτότυπη ιδέα του Κέινς για τη δημιουργία ενός Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (ΔΟΕ), στου οποίου τους στόχους θα συμπεριλαμβάνονταν η απασχόληση και η κοινωνική πρόοδος; Ο Πασκάλ Λαμί, ο γενικός διευθυντής του ΠΟΕ, προσπαθεί απεγνωσμένα να τον αναστήσει. Όμως, όλοι όσοι αντιτίθενται στο γύρο της Ντόχα δεν έπαψαν να υποστηρίζουν καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων ότι η μη επίτευξη συμφωνίας είναι καλύτερη από μια κακή συμφωνία. Από την αρχή ώς τις (άγονες) τελικές διαπραγματεύσεις οι συνομιλίες μεγάλωναν τον κίνδυνο να ευνοηθούν οι μεγαλύτερες αγροτικές επιχειρήσεις και να εξασθενήσουν -αν όχι να καταστραφούν- οι νεογέννητες και ευάλωτες βιομηχανίες ολόκληρου του Νότου. Επιπλέον, μέσα από τη Γενική Συμφωνία για το Εμπόριο και τις Υπηρεσίες (ΓΣΕΥ), δημιουργούνταν οι προϋποθέσεις για να αναλάβει ο ιδιωτικός τομέας τον έλεγχο των δημόσιων υπηρεσιών.
Η αποτυχία του γύρου της Ντόχα ενδέχεται να είναι μονάχα προσωρινή και δεν συνεπάγεται την κατάργηση των ιδρυτικών κειμένων του ΠΟΕ που τέθηκαν σε ισχύ το 1995. Άλλωστε, εξακολουθούν να ισχύουν η Συμφωνία για τη Γεωργία, η Γενική Συμφωνία για τους Τελωνειακούς Δασμούς και το Εμπόριο (GATT) που αφορά τα βιομηχανικά αγαθά, η ΓΣΕΥ καθώς και περισσότερα από είκοσι άλλα όργανα που εποπτεύονται από τον ΠΟΕ. Όμως, η υλοποίησή τους επιβραδύνεται αισθητά. Απολαμβάνουμε μια ανάπαυλα, η οποία θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την αναστολή εκτέλεσης των καταδικαστικών αποφάσεων. Κι ίσως διαθέτουμε μια δυνατότητα, ένα άνοιγμα.
Μπροστά στην αποτυχία αυτού του γύρου, πολλοί αναρωτιούνται: με τι να αντικαταστήσουμε τον γύρο της Ντόχα; Μερικοί θα μπορούσαν να απαντήσουν ότι αυτό ισοδυναμεί με το εξής ερώτημα: με τι να αντικαταστήσουμε έναν καρκίνο; Όμως, στην περίπτωση του διεθνούς εμπορίου η απάντηση «με τίποτα» δεν θα ήταν ιδιαίτερα εύστοχη. Ενώ η απουσία καρκίνου είναι κάτι που όλοι επιθυμούν ολόψυχα, η απουσία ενός καθεστώτος το οποίο θα ρυθμίζει το διεθνές εμπόριο αφήνει ελεύθερο το πεδίο στις διμερείς και στις πολυμερείς συμφωνίες, οι οποίες είναι πολύ πιο πιεστικές και πιο επικίνδυνες για τους περισσότερο αδύναμους εταίρους απ’ όσο είναι ο ΠΟΕ.
Έτσι, αντί να αφήσουμε τους συνήθεις υπόπτους (τα ισχυρά κράτη, που ακολουθούν το δρόμο που τους χαράζουν οι υπερεθνικές εταιρείες τους) να οργανώσουν το μέλλον των εμπορικών σχέσεων, είναι χρήσιμο να επιστρέψουμε στην τεράστια αναδιάρθρωση των διεθνών σχέσεων που έλαβε χώρα αμέσως μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη την εποχή ακόμα και η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) -των οποίων η αποστολή εξετράπη από τον αρχικό προορισμό τους κατά την τελευταία εικοσιπενταετία- υπήρξαν καλοδεχούμενοι θεσμοί οι οποίοι για ένα διάστημα αποδείχθηκαν χρήσιμοι τόσο για το Νότο όσο και για τον ρημαγμένο από τον πόλεμο Βορρά. Τι έβλεπε ο Βρετανός
Πολύ πριν την επάνοδο της ειρήνης ο βρετανός οικονομολόγος Τζον Μέιναρντ Κέινς είχε προτείνει ένα σχέδιο που προέβλεπε τη ριζική ανανέωση των κανόνων του παγκόσμιου εμπορίου. Πρότεινε τη δημιουργία ενός Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου (ΔΟΕ), ο οποίος θα υποστηριζόταν από μια διεθνή κεντρική τράπεζα, τη Διεθνή Ενωση Συμψηφισμών (ΔΕΣ). Η ΔΕΣ θα εξέδιδε το «μπάνκορ», ένα παγκόσμιο νόμισμα το οποίο θα χρησιμοποιούνταν στο εμπόριο. Βέβαια, τελικά δεν συγκροτήθηκε ούτε ο ΔΟΕ ούτε η ΔΕΣ. Ωστόσο, θα πρέπει να αναρωτηθούμε τι θα είχε αλλάξει σε αυτήν την περίπτωση, καθώς θα είχαμε οδηγηθεί σε έναν περισσότερο ορθολογικό κόσμο, ο οποίος θα διέθετε ένα εμπορικό σύστημα που θα εξυπηρετούσε τόσο τις ανάγκες των πληθυσμών του Βορρά όσο και του Νότου.
Εάν υπήρχε ο ΔΟΕ και η ΔΕΣ καμία χώρα δεν θα είχε φτάσει να έχει τεράστια εμπορικά ελλείμματα (όπως οι ΗΠΑ σήμερα, με έλλειμμα το οποίο ανέρχεται στα 716 δισ. δολάρια) ή εξίσου τεράστια εμπορικά πλεονάσματα (όπως η Κίνα). Στο πλαίσιο ενός παρόμοιου συστήματος θα ήταν εξίσου αδιανόητο το χρέος που γονατίζει τον Τρίτο Κόσμο, όπως και οι πολιτικές δομικής αναδιάρθρωσης που εφαρμόζουν η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Βέβαια, αυτό το σχέδιο δεν θα είχε καταργήσει τον καπιταλισμό, ενώ θα έπρεπε σήμερα να «ξεσκονιστεί» και να υποστεί μικροβελτιώσεις. Η ουσία του όμως εξακολουθεί να είναι επίκαιρη.
Πριν καταπιαστούμε λεπτομερειακά με τους κανόνες που θα είχε θεσπίσει ο ΔΟΕ θα πρέπει να παρουσιάσουμε τους λόγους για τους οποίους αυτός ο οργανισμός δεν είδε ποτέ το φως της ημέρας. Η εξήγηση που δίνεται συνήθως είναι ότι οι Αμερικανοί δεν επιθυμούσαν τη δημιουργία του. Αυτό είναι αλήθεια. Υπάρχουν, όμως, κι άλλοι πολιτικοί λόγοι που εξηγούν αυτήν την αποτυχία. Οι ΗΠΑ και η Βρετανία άρχισαν να διαπραγματεύονται αυτή τη συμφωνία πολύ πριν το τέλος του πολέμου. Ο Κέινς είχε ήδη ρίξει αυτή την ιδέα το 1942. Οι Βρετανοί την υποστήριξαν επίσημα στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, τον Ιούλιο του 1944, στην οποία προήδρευσε ο Κέινς. Ομως, ήδη από εκείνη τη στιγμή οι Αμερικανοί, οι οποίοι συμμερίζονταν τις απόψεις των μεγαλοβιομήχανων ομοεθνών τους, ήταν λιγότερο ενθουσιώδεις.
Ο Χάρι Ντέξτερ Γουάιτ, ο επικεφαλής της αντιπροσωπείας τους στις διαπραγματεύσεις, συνηγορούσε με θέρμη υπέρ της αντικατάστασης του συστήματος που πρότεινε ο Κέινς από την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. (1) Στη συνέχεια το αμερικανικό Κογκρέσο προχώρησε στην κύρωση αυτών των δύο θεσμών, οι οποίοι αποκλήθηκαν «θεσμοί του Μπρέτον Γουντς». Ο ΔΟΕ έπρεπε να περιμένει.
Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών δημιουργήθηκε το 1945. Οι βρετανικές και αμερικανικές προτάσεις για την ίδρυση του ΔΟΕ κατατέθηκαν στην οικονομική συνιστώσα του, το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο (Ecosoc). Το 1946 το Ecosoc συγκάλεσε τη Διάσκεψη του ΟΗΕ για το εμπόριο και την Απασχόληση, στην οποία ανατέθηκε το καθήκον να εξετάσει αυτές τις προτάσεις. (2)
Εμπόριο δύο ταχυτήτων
Πριν από τη σύγκληση της διάσκεψης οι ΗΠΑ εφάρμοσαν στο διεθνές εμπόριο μια προσέγγιση δύο ταχυτήτων, οργανώνοντας μια συνάντηση στην οποία είχαν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν είκοσι δυο κράτη-μέλη του ΟΗΕ που ενδιαφέρονταν εξίσου με την Ουάσιγκτον για την άμεση φιλελευθεροποίηση του εμπορίου. Οι διαβουλεύσεις ανάμεσά τους πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο ενός παράλληλου με τη διάσκεψη φόρουμ, το οποίο είχε ως αποστολή να εκπονήσει τα πρώτα σχέδια για τη λήψη κάποιων προσωρινών μέτρων -τουλάχιστον εκείνη την εποχή θεωρούσαν ότι αυτά τα μέτρα θα είχαν προσωρινό χαρακτήρα.
Η GATT υπογράφηκε το 1947 και τέθηκε σε ισχύ τον επόμενο χρόνο. Όλοι οι συμμετέχοντες περίμεναν ότι η GATT θα αποτελούσε μέρος της Χάρτας του ΔΟΕ, ο οποίος και θα αποτελούσε ένα μόνιμο όργανο. Έτσι, προίκισαν την GATT με ένα περιορισμένο θεσμικό σύστημα. Το επόμενο έτος η Χάρτα του ΔΟΕ ολοκληρώθηκε και εγκρίθηκε από τη Διάσκεψη της Αβάνας, με αποτέλεσμα να αποκαλείται Χάρτα της Αβάνας (το πλήρες όνομά της είναι Χάρτα της Αβάνας για τη συγκρότηση του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου). (3) Ο λόγος που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ το σχέδιο για τη συγκρότηση του ΔΟΕ οφείλεται στο γεγονός ότι έχασε πολύ γρήγορα τα σημαντικότερα πολιτικά του στηρίγματα.
Ο Κέινς πέθανε το 1946. Ο αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Κόρντελ Χαλ, επίσης οπαδός του ΔΟΕ, παραιτήθηκε για λόγους υγείας λίγο πριν από το τέλος του πολέμου. Ο ενθουσιασμός που κυριαρχούσε στη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, όταν οι συμμετέχοντες αισθάνονταν ότι «σχεδίαζαν από την αρχή τον κόσμο», εξατμίστηκε πολύ σύντομα. Ο απομονωτισμός πολλών Αμερικανών και των αντιπροσώπων τους στο Κογκρέσο συνέβαλε σε αυτή την εξέλιξη. Πόσο μάλλον που ο επιχειρηματικός κόσμος ήταν μάλλον αντίθετος με τον ΔΟΕ, καθώς ορισμένοι θεωρούσαν ότι προωθούσε υπερβολικά τον προστατευτισμό ενώ, αντίθετα, κάποιοι άλλοι διαπίστωναν έλλειμμά του.
Όσο για τα αμερικανικά υπουργεία Εξωτερικών και Οικονομικών, έδωσαν προτεραιότητα στο σχέδιο Μάρσαλ και τη σύναψη διάφορων διμερών συμφωνιών αμοιβαίου εμπορίου. Εξάλλου, οι προεδρικές εκλογές του 1948 διαγράφονταν εξαιρετικά δύσκολες και κανένα από τα δύο μεγάλα κόμματα δεν επιθυμούσε να σπείρει τη σύγχυση με μια αμφιλεγόμενη διεθνή συμφωνία. Επιπλέον, ο Ψυχρός Πόλεμος είχε ήδη αρχίσει, με αποτέλεσμα να περιοριστεί το ενδιαφέρον των αμερικανών πολιτικών και ανώτερων αξιωματούχων για τον ΔΟΕ και να μη θεωρείται πλέον η συγκρότησή του επείγον ζήτημα.
Μόλις ο Χάρι Τρούμαν επανεξελέγη, το Νοέμβριο του 1948, παρουσίασε μεν τη Χάρτα του ΔΟΕ (τη λεγόμενη Χάρτα της Αβάνας) στο Κογκρέσο, αλλά χωρίς κανέναν ενθουσιασμό. Ομως, τα μέλη του νομοθετικού σώματος, που όφειλαν να την κυρώσουν δεν μπήκαν καν στον κόπο να την υποβάλουν σε ψηφοφορία. Αντίθετα η GATT επέζησε γιατί -δεδομένου ότι είχε θεωρηθεί προσωρινή- δεν περιλάμβανε πρακτικά καμία θεσμική διευθέτηση. Με τον τρόπο της, όμως, λειτούργησε καλά, δεδομένου ότι με την πάροδο των δεκαετιών πέτυχε μείωση των δασμών (από το 50% κατά μέσο όρο, στο 5%) παρά το γεγονός ότι σε πολλές χώρες εξακολουθούν να υφίστανται υψηλά επίπεδα δασμών για ορισμένα προϊόντα.
Η GATT οργάνωσε οκτώ γύρους διαπραγματεύσεων για τη φιλελευθεροποίηση του εμπορίου. Ο τελευταίος από αυτούς, ο γύρος τους Ουρουγουάης, προετοίμασε την κατά πολύ πιο φιλόδοξη συμφωνία για τη δημιουργία του ΠΟΕ. Οι προαναφερθείσες εμπορικές συμφωνίες που προέκυψαν από τους γύρους δεν μοιάζουν σχεδόν καθόλου με αυτό που είχε ελπίσει ο Κέινς, αλλά ο ΠΟΕ βρίσκεται ακόμα πιο μακριά από το πνεύμα του.
Ενώ ο ΠΟΕ δεν έχει καμία σχέση με τον ΟΗΕ και, συνεπώς, δεν αναγνωρίζει τα νομικά «εργαλεία» του όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του 1948, η Χάρτα του ΔΟΕ ξεκινά με αναφορά στη Χάρτα του ΟΗΕ, και ανάμεσα στους στόχους του περιλαμβάνονται η πλήρης απασχόληση, η κοινωνική πρόοδος και η ανάπτυξη. Ολόκληρο το δεύτερο κεφάλαιο της Χάρτας του ΔΟΕ είναι αφιερωμένο στην πρόληψη της ανεργίας και της υποαπασχόλησης. Αντίθετα με τον ΠΟΕ, ο οποίος δεν κάνει την παραμικρή αναφορά σε αυτό το ζήτημα, ο ΔΟΕ δίνει έμφαση στο ζήτημα των σωστών συνθηκών εργασίας και στη βελτίωση των μισθών.
Μάλιστα, καθιστά υποχρεωτική τη συνεργασία με τον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας. Πρέπει σε αυτό το σημείο να υπενθυμίσουμε ότι το παγκόσμιο συνδικαλιστικό κίνημα πέρασε τα έξι χρόνια που ακολούθησαν τη δημιουργία του ΠΟΕ προσπαθώντας να επιτύχει την καθιέρωση της «κοινωνικής ρήτρας», η οποία είναι μια πολύ πιο φτωχή εκδοχή των αρχών που προβλέπονταν ήδη κατά την ίδρυση του ΔΟΕ. Τελικά, τα συνδικάτα παραιτήθηκαν από αυτήν τους την επιδίωξη μετά τη διάσκεψη του Παγκόσμιου Οργανισμού που πραγματοποιήθηκε στην Ντόχα το 2001.
Η Χάρτα του ΔΟΕ προέβλεπε τη διάδοση της τεχνογνωσίας και της τεχνολογίας. Διευκρίνιζε επίσης ότι οι ξένες επενδύσεις «δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ως μοχλός για την ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις» των χωρών-μελών του οργανισμού. Στις φτωχότερες και τις πλέον αδύναμες χώρες δινόταν ρητά η άδεια να καταφύγουν στον παρεμβατισμό και στον «προστατευτισμό», ώστε να εξασφαλιστεί η ανοικοδόμηση και η ανάπτυξή τους. Η Χάρτα διακήρυσσε ότι «η βοήθεια υπό μορφή μέτρων προστατευτισμού είναι δικαιολογημένη».
Ενθαρρυνόταν επίσης ιδιαίτερα η ειδική δράση που «προοριζόταν για την προώθηση της ανάπτυξης του ιδιαίτερου βιομηχανικού κλάδου ο οποίος θα αναλάβει τη μεταποίηση μιας πρώτης ύλης που παράγεται στη χώρα». Εξάλλου, πολλές άλλες ρήτρες της Χάρτας αφορούσαν τις πρώτες ύλες και αποσκοπούσαν στην προστασία των μικρών παραγωγών. Υπήρχε η δυνατότητα ίδρυσης κρατικών ταμείων για τη σταθεροποίηση της τιμής των πρώτων υλών από χρονιά σε χρονιά, ενώ επιπλέον ο ΔΟΕ συνιστούσε την «προστασία των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων».
Εμφάνιση των καρτέλ
Στο σύνολό τους τα μέτρα που αφορούν τις πρώτες ύλες και αποσκοπούν στην ενθάρρυνση των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στα κράτη-μέλη του οργανισμού που τις παράγουν οδηγούν -αν και αυτό δεν ομολογείται ανοιχτά- τον ΔΟΕ να ενθαρρύνει τη δημιουργία καρτέλ παραγωγών των πρώτων υλών όπως ο Οργανισμός των Πετρελαιοπαραγωγών Εξαγωγικών Κρατών (ΟΠΕΚ). Επιπλέον, ο ΔΟΕ ενθάρρυνε τις χώρες που παράγουν πρώτες ύλες να προχωρούν στη μεταποίησή τους στο έδαφος της χώρας, έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η αύξηση της προστιθέμενης αξίας.
Όμως, αντίθετα με τις συστάσεις, οι τιμές των πρώτων υλών μειώθηκαν. Σύμφωνα με τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη (Unctd), μεταξύ 1977 και 2001 η μέση ετήσια πτώση των τιμών ήταν της τάξης του 2,6% για τα τρόφιμα, του 5,6% για τα εξωτικά ποτά και του 3,5% για τους ελαιούχους σπόρους και τα έλαια. Μονάχα τα μέταλλα -τα οποία, αντίθετα με τα τρόφιμα και τα ποτά, δεν παράγονται ποτέ από μικρούς παραγωγούς- έδειξαν μεγαλύτερη αντοχή στην πτώση: η τιμή τους μειώθηκε μονάχα κατά 1,9% ετησίως. Και αυτή η εξέλιξη είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική πτώση των εσόδων των χωρών που παράγουν αυτά τα πρότυπα.
Επιπλέον, αντίθετα με τις διατάξεις που ισχύουν σήμερα, η Χάρτα της Αβάνας επιτρέπει στα κράτη να ενισχύουν την εθνική τους βιομηχανία, είτε μέσω των επιδοτήσεων είτε μέσω των κρατικών προμηθειών. Επιτρέπει, για παράδειγμα, τον καθορισμό υποχρεωτικού μεριδίου της αγοράς για τις ταινίες της εγχώριας κινηματογραφικής παραγωγής. Επιτρέπει στις χώρες-μέλη να προστατεύουν τη γεωργία τους και την αλιεία τους. Όμως, μια από τις σκληρότερες διαμάχες που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια του γύρου της Ντόχα -και η οποία προκάλεσε την αποτυχία των διαπραγματεύσεων- αφορούσε τις επιδοτήσεις αγροτικών προϊόντων.
Ο ΔΟΕ απαγόρευε κατηγορηματικά την επιδότηση της εξαγωγής προϊόντων η οποία οδηγεί σε «τιμές κατώτερες από εκείνες που ζητούνται από τον καταναλωτή της χώρας που χορηγεί την επιδότηση». Στην περίπτωση που βρίσκονταν αντιμέτωπα με οικονομικές δυσκολίες, τα κράτη-μέλη θα μπορούσαν να περιορίσουν τις εισαγωγές τους. Όμως, η εφαρμογή αυτού του μέτρου θα έπρεπε να βρίσκεται σε αντιστοιχία με το μέγεθος του προβλήματος που αντιμετωπίζουν. Επιπλέον, θα όφειλαν να θεσπίσουν ποσοστώσεις για τους παλαιότερους προμηθευτές τους και να τις κατανείμουν με δίκαιο τρόπο.
Όσον αφορά τις θεσμικές διατάξεις, στην περίπτωση του ΔΟΕ είναι απλές και δημοκρατικές. Όλα τα κράτη που είχαν προσκληθεί στη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για το Εμπόριο και την Ανάπτυξη γίνονται αυτοδικαίως μέλη του οργανισμού. Στη συνέχεια, η ένταξη νέων μελών εγκρίνεται από τη Διάσκεψη. Κάθε μέλος διαθέτει μία ψήφο (ενώ στην Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ οι ψήφοι είναι ανάλογοι με την οικονομική συνεισφορά των κρατών-μελών: συνεπώς, οι ΗΠΑ μπορούν από μόνες τους να μπλοκάρουν μια σημαντική απόφαση). Ενα μέλος που καθυστερεί την καταβολή της συνεισφοράς του στον ΟΗΕ χάνει το δικαίωμα ψήφου του. Αυτό θα σήμαινε ότι, κατά τη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας, πολύ συχνά οι αμερικανοί δεν θα είχαν τη δυνατότητα να ψηφίσουν στον ΔΟΕ...
Σχετικά με τη διοίκηση του οργανισμού, τα μέλη του ΔΟΕ επιλέγουν ένα δεκαοκταμελές εκτελεστικό συμβούλιο: οκτώ από τα μέλη του προέρχονται από χώρες «με μείζονα οικονομική σημασία και συμμετοχή στο παγκόσμιο εμπόριο», ενώ τα υπόλοιπα δέκα μέλη εκπροσωπούν διάφορες περιοχές και διάφορους τύπους οικονομίας. Οι ψηφοφορίες πραγματοποιούνται με απλή πλειοψηφία και, σε ορισμένες περιπτώσεις, με πλειοψηφία δύο τρίτων. Οι διαφωνίες επιλύονται μέσω διαβουλεύσεων. Εάν αυτές αποτύχουν, κάθε κράτος-μέλος έχει το δικαίωμα να απευθυνθεί στο εκτελεστικό συμβούλιο, το οποίο έχει τη δυνατότητα να επιτρέψει στη θιγείσα χώρα να λάβει μέτρα αντιποίνων.
Οι προσπάθειες που αποσκοπούσαν στη δημιουργία μιας νέας εμπορικής τάξης πραγμάτων επιχειρήθηκαν σε έναν κόσμο που αγωνιζόταν ακόμα να ξεφύγει από τα ερείπια που είχε προκαλέσει ο πόλεμος. Καμία χώρα -ή σχεδόν καμία, με εξαίρεση τις ΗΠΑ- δεν διέθετε ανθηρή οικονομία. Την ίδια στιγμή το σχέδιο Μάρσαλ είχε επίσης ως στόχο την πρόληψη μιας νέας οικονομικής ύφεσης, μέσα από την ανάκαμψη του εμπορίου ανάμεσα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς η Ουάσιγκτον φοβόταν ότι (εάν αυτό δεν γινόταν κατορθωτό), πολύ σύντομα η αμερικανική οικονομία θα είχε παραγωγή πολύ περισσότερων προϊόντων από όσα θα μπορούσε να ελπίζει ότι θα διαθέσει σε φερέγγυους αγοραστές.
Όμως, τι θα έπρεπε να γίνει για να επιτύχει κάθε χώρα την ανόρθωσή της και να ξαναρχίσει να παράγει και να εμπορεύεται; Ο Κέινς διατύπωσε τη λύση που πρότεινε στις αρχές της δεκαετίας του 1940. Ο πόλεμος είχε εν μέρει προκληθεί από εμπορικές πρακτικές που όλες επιδίωκαν να υπονομεύσουν την οικονομία των γειτονικών χωρών πουλώντας φτηνότερα από αυτές, με αποτέλεσμα να επιδίδεται κάθε μία από αυτές σε έναν αδυσώπητο αγώνα για να βρει αγορές για τα προϊόντα της. Ο συγγραφέας της «Γενικής θεωρίας της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος» επιθυμούσε να εξασφαλιστεί ότι κανείς δεν θα είχε πλέον τη δυνατότητα να μονοπωλήσει όλες τις αγορές και να συσσωρεύσει με αυτόν τον τρόπο τεράστια εμπορικά πλεονάσματα. Η λύση που πρότεινε ονομαζόταν ΔΕΣ: επρόκειτο για μια νέα «κεντρική τράπεζα των κεντρικών τραπεζών», η οποία θα εξέδιδε το μπάνκορ, ένα νέο παγκόσμιο νόμισμα το οποίο θα χρησιμοποιούνταν στο διεθνές εμπόριο.
Το σύστημα ήταν σχεδιασμένο να λειτουργεί με τον εξής τρόπο: οι εξαγωγές δημιουργούν εισροή μπάνκορ, ενώ οι εισαγωγές εκροή. Ο στόχος ήταν, στο τέλος της ετήσιας οικονομικής χρήσης οι λογαριασμοί μιας χώρας με τη ΔΕΣ να μην είναι ούτε πλεονασματικοί ούτε ελλειμματικοί, αλλά «κλεισμένοι», δηλαδή σχεδόν μηδενικοί. Η ισοτιμία του εθνικού νομίσματος κάθε χώρας με το μπάνκορ θα ήταν σταθερή, ενώ θα ήταν δυνατόν και να αναπροσαρμοστεί.
Η καινοτομία του Κέινς συνίστατο στην αναγνώριση ότι οι χώρες που θα κατείχαν υπερβολικά ποσά μπάνκορ θα διατάρασσαν το σύστημα εξίσου με τις χώρες που δεν θα είχαν αρκετά -με άλλα λόγια, ότι οι πιστωτές θα μπορούσαν να απειλήσουν τη σταθερότητα και την ευημερία εξίσου με τους δανειστές. Όμως, πώς θα ήταν δυνατόν να υποχρεωθούν οι χώρες να επιδιώξουν ένα σχεδόν μηδενικό εμπορικό ισοζύγιο και να το διατηρήσουν σε αυτό το επίπεδο; Η μέθοδος που πρότεινε ήταν εξαιρετικά έξυπνη. Καθώς ο ΔΟΕ θα αναλάμβανε ρόλο κεντρικής τράπεζας και θα εξέδιδε το νέο νόμισμα, θα χορηγούσε σε όλα τα κράτη ταμειακές διευκολύνσεις, όπως ακριβώς κάνουν οι τράπεζες με τους ιδιώτες πελάτες.
Η επιτρεπόμενη απόκλιση από το μηδενικό ισοζύγιο θα μπορούσε να αντιστοιχεί στο ήμισυ της μέσης αξίας των εμπορικών συναλλαγών που πραγματοποίησε η χώρα κατά τη διάρκεια της προηγούμενης πενταετίας. Κάθε χώρα που θα ξεπερνούσε την επιτρεπόμενη απόκλιση θα ήταν αναγκασμένη να πληρώνει τόκους για το ποσό που θα αντιστοιχούσε στη διαφορά. Έτσι, οι οφειλέτες θα ήταν υποχρεωμένοι να πληρώσουν για τα ελλείμματά τους, αλλά -και σε αυτό το σημείο συνίστατο το εύρημα- οι δανειστές (δηλαδή οι χώρες με πλεονασματικό εμπορικό ισοζύγιο) θα όφειλαν και αυτοί να πληρώνουν τόκους για το πλεόνασμά τους.
Στο βαθμό που θα αυξανόταν το έλλειμμα ή το πλεόνασμα θα αυξανόταν αντίστοιχα και το ύψος του επιτοκίου στους υπόχρεους. Επιπλέον, οι χώρες με υψηλό έλλειμμα θα ήταν υποχρεωμένες να υποτιμήσουν το νόμισμά τους για να μειώσουν το κόστος των εξαγωγών τους και να τις καταστήσουν περισσότερο ελκυστικές. Αντίθετα, οι χώρες με υψηλό πλεόνασμα θα υπερτιμούσαν το νόμισμά τους για να αποτραπούν οι εξαγωγές τους, οι οποίες με αυτόν τον τρόπο θα γίνονταν ακριβότερες.
Κοινό αποθεματικό
Εάν μια χώρα με υψηλό πλεόνασμα δεν το περιόριζε, ο ΔΟΕ θα προχωρούσε στην κατάσχεση του ποσού που θα ξεπερνούσε την επιτρεπόμενη απόκλιση του ισοζυγίου της και θα το κατέθετε σε ειδικό αποθεματικό. Ο Κέινς ήλπιζε ότι αυτό το αποθεματικό θα μπορούσε να χρησιμεύσει για τη χρηματοδότηση των ειρηνευτικών δυνάμεων, των επιχειρήσεων βοήθειας σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών και άλλων μέτρων που θα ωφελούσαν όλα τα κράτη-μέλη.
Η διευθέτηση ήταν εξαιρετικά έξυπνη. Για να αποφύγουν να πληρώσουν τόκους ή -ακόμα χειρότερα- την κατάσχεση των χρημάτων τους, οι χώρες με υψηλό πλεόνασμα θα συναγωνίζονταν η μία την άλλη στην εισαγωγή αγαθών από χώρες με υψηλά ελλείμματα. Καθώς αυτές οι χώρες θα πωλούσαν περισσότερα αγαθά θα διευκολυνόταν η επιστροφή τους στην ισορροπία του ισοζυγίου τους. Με αυτή τη ρύθμιση όλοι θα έβγαιναν κερδισμένοι... Άνθηση του διεθνούς εμπορίου, εγγυήσεις για τους εργαζόμενους, μεγαλύτερη ευημερία και μάλιστα καλύτερα κατανεμημένη, πιο ειρηνικές σχέσεις, μεγαλύτερος αριθμός κεφαλαίων που θα επενδύονταν στις φτωχές χώρες -οι οποίες δεν θα είχαν συσσωρεύσει τόσα χρέη όσα στις μέρες μας.
Όμως, το σχέδιο του Κέινς δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Και ο μεταπολεμικός κόσμος που φανταζόταν δεν έγινε ποτέ πραγματικότητα. Από την πλευρά τους, οι πολιτικές δομικής αναδιάρθρωσης που προωθεί η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ προκαλούν ανυπολόγιστες ζημιές. Το τεράστιο χρέος του Τρίτου Κόσμου δεν θα αποπληρωθεί ποτέ. Η Γουόλ Στριτ αποφασίζει για τις πολιτικές που πρέπει να εφαρμοστούν, αντί για τις κυβερνήσεις που έχουν εκλεγεί δημοκρατικά (και μάλιστα σε βαθμό που ορισμένες χώρες, όπως η Αργεντινή, εξεγείρονται). Οι φτωχότερες χώρες δεν επωφελούνται από τους κανόνες του παγκόσμιου εμπορίου. Κι ο εγωισμός των πλούσιων αυξάνεται όσο περισσότερο πλουτίζουν.
Πώς είναι δυνατόν να κάνουμε το «Δίκαιο εμπόριο» (4) πραγματικότητα, τη στιγμή που υπάρχουν ήδη ο ΠΟΕ και οι κανόνες του; Ο Τζορτζ Μόνμπιο πιστεύει ότι ο υπερχρεωμένος Νότος θα έπρεπε να χρησιμοποιήσει τα 26 τρισεκατομμύρια δολάρια του χρέους του ως απειλή, ως μια πυρηνική βόμβα ενάντια στο παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα, εάν αυτό αρνηθεί να δημιουργήσει τον ΔΟΕ.
Ο Νότος θα μπορούσε επίσης να δημιουργήσει τη δική του Ένωση Συμψηφισμών, η οποία, ωστόσο, θα ήταν λιγότερο ισχυρή από εκείνη που είχε προβλεφθεί αρχικά. Άραγε, γιατί να μην είναι η Λατινική Αμερική η πρώτη ήπειρος που θα υλοποιήσει παρόμοιο σχέδιο; Και ίσως μια νέα κυβέρνηση -ενδεχομένως στη Γαλλία- να αποφάσιζε να εντάξει αυτή την ιδέα στο πρόγραμμά της. Γιατί όχι; Εξάλλου, έχουμε δει και πιο παράξενα πράγματα... Ωστόσο, πριν αρχίσουμε να αναλύουμε τους μηχανισμούς του συστήματος που θα πρέπει να εφαρμοστεί, πρέπει να θυμόμαστε ότι κανείς δεν απαιτεί από εμάς να ανακαλύψουμε από την αρχή τον τροχό... του εμπορίου. Ο Κέινς το έχει ήδη κάνει.
«Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»
