Αν πιστέψουμε όσα γράφει ένα γαλλικό εβδομαδιαίο περιοδικό, έχει ξεκινήσει ο «διωγμός των χριστιανών της Ανατολής». Τέτοια φρασεολογία, η οποία παραγνωρίζει την εθνική και κοινωνική ποικιλομορφία αυτών των κοινοτήτων που χαρακτηρίζονται συχνά από μια έντονη αραβική ταυτότητα, τροφοδοτεί τον μύθο περί πολέμου ανάμεσα στις θρησκείες και ενισχύει τη ρητορική των ριζοσπαστών ισλαμιστών, οι οποίοι παρουσιάζουν τους χριστιανούς ως ξένο σώμα στην περιοχή και ως «πέμπτη φάλαγγα» που βρίσκεται κάτω από τις διαταγές των ξένων.
Το τρομοκρατικό χτύπημα που διαπράχτηκε στις 31 Δεκεμβρίου του 2010 εναντίον της εκκλησίας των Δύο Αγίων στην Αλεξάνδρεια (21 νεκροί) –λίγο καιρό μετά την επίθεση κατά του καθεδρικού ναού της Παναγίας της Αιώνιας Βοήθειας στη Βαγδάτη, στις 7 Νοεμβρίου (46 θύματα) – προκάλεσε την ομόφωνη αποδοκιμασία, τόσο στο σύνολο των αραβικών χωρών, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο (1). Ορισμένοι Άραβες διανοούμενοι μίλησαν για «αίσθημα ντροπής» και για «απίστευτα λυπηρό γεγονός» (2). Στην έκφραση της ανησυχίας των ανατολικών Εκκλησιών προστέθηκαν οι καταδίκες που εξέφρασαν, μεταξύ άλλων, ο σεΐχης Αλ Αζχάρ, η Σαουδική Αραβία, οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι, καθώς και σουνίτες και σιίτες θρησκευτικοί αξιωματούχοι και πολιτικοί. Ο σουνίτης Λιβανέζος πρώην πρωθυπουργός Σελίμ Χος θεώρησε τις «φραστικές καταδίκες ανεπαρκείς» και ζήτησε «τη σύγκληση μιας αραβικής διάσκεψης, η οποία πρέπει να αποφασίσει τη λήψη μέτρων για να τεθεί οριστικά τέρμα στις απόπειρες να εξαπλωθεί η διχόνοια». Συμφώνησε και η λιβανέζικη Χεζμπολάχ, η οποία δήλωσε ότι «τα λόγια που εκφράζουν τον θυμό και τη θλίψη μας είναι αστεία μπροστά σε αιματηρές επιθέσεις που αποσκοπούν στην εξάλειψη της κοινωνικοθρησκευτικής ποικιλομορφίας σε αρκετές αραβικές χώρες και ιδιαίτερα στην Παλαιστίνη» (3).
Οι αντιδράσεις δεν μεταδόθηκαν από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης. Σε μια συγκυρία διανοητικής σύγχυσης, οι προβολείς της δημοσιότητας παρέμειναν στραμμένοι στο ζήτημα της μοίρας των «χριστιανών της Ανατολής». Κι όμως, από την εποχή της αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ, οι τόποι λατρείας –τόσο χριστιανικοί όσο και μουσουλμανικοί, και ιδιαίτερα τα σιιτικά τζαμιά– αποτελούν πολύ συχνά στόχο ιδιαίτερα αιματηρών επιθέσεων.
Ανασύρθηκε ξανά το λεξιλόγιο του μαχητικού κουλτουραλισμού. Υποτίθεται ότι οι χριστιανικές μειονότητες καταπιέζονται εξαιτίας της πίστης τους, υφίστανται διώξεις, υποβάλλονται σε μαρτύρια, εξοντώνονται και επιχειρείται εναντίον τους εθνοκάθαρση. Συνεπώς, σύμφωνα με όλα αυτά, η Δύση θα έπρεπε να τις υπερασπιστεί και να τις προστατεύσει. Οι μεγαλοστομίες που συνοδεύονται από επιλεκτικά ξεσπάσματα συμπόνιας, δεν προσφέρουν καμία λύση στις τραγωδίες που συμβαίνουν καθημερινά. Αντίθετα, τροφοδοτούν τις θέσεις του Μπέρναρντ Λιούις και του Σάμιουελ Χάντιγκτον περί σύγκρουσης πολιτισμών και θρησκειών.
Η εννοιολογική σύγχυση που ταυτίζει τις θρησκευτικές και τις κοινωνικοπολιτικές ταυτότητες οδηγεί στη θεώρηση των χριστιανών ως μια απομονωμένη εθνοτική ομάδα, ξεκομμένη από το περιβάλλον της. Έτσι, ο λόγος της ισλαμιστικής ουσιοκρατίας και του «δυτικού» ουσιοκρατικού κουλτουραλισμού (4) συναντώνται και αλληλοενισχύονται. Ο πρώτος καταγγέλλει τους χριστιανούς της Ανατολής ως ξένο και αλλογενές σώμα, ενώ ο δεύτερος τους αντιμετωπίζει ως εκπροσώπους της Δύσης «στη γη του Ισλάμ».
Όμως, η έκφραση «χριστιανοί της Ανατολής» δεν καλύπτει μια ομοιόμορφη πραγματικότητα. Δεν αποτελούν μια αυτόνομη κοινωνική ομάδα, πόσω μάλλον μια εθνότητα. Η ιστορία τους δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί από τις διάφορες φάσεις της αφομοίωσης πολιτισμικών στοιχείων, τις μεταλλάξεις, τις αναμείξεις πληθυσμών και τις εθνοτικές ανασυνθέσεις, οι οποίες –από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, το Σχίσμα των Εκκλησιών, τις αυτοκρατορίες των Ομεϊαδών και των Αββασιδών (5) και την Οθωμανική αυτοκρατορία– διαμόρφωσαν την ανθρωπογεωγραφία της περιοχής. Οι αγροτικές ή αστικές κοινότητες είναι κατανεμημένες σε ολόκληρο το Μαχρέκ (6), αν και η παρουσία τους είναι πολύ πιο έντονη στο Ιράκ και στην «ιστορική Συρία», όπου περιλαμβάνονται και ο Λίβανος με την Παλαιστίνη.
Μια σημαντική καμπή στις σχέσεις αυτών των κοινοτήτων με την Ευρώπη υπήρξε η συμμαχία που συνήψε τον 16ο αιώνα ο Τούρκος αυτοκράτορας Σουλεϊμάν Β΄ ο Μεγαλοπρεπής με τον Φραγκίσκο Α΄της Γαλλίας, ο οποίος επιθυμούσε να ανακόψει τις επεκτατικές τάσεις της δυναστείας των Αψβούργων σε ολόκληρη την Ευρώπη (7): η συμμαχία επισφραγίστηκε από μια σειρά συνθηκών (τις «Διομολογήσεις»), οι οποίες εξασφάλιζαν στους Γάλλους υπηκόους που ταξίδευαν ή ζούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία την ελευθερία της θρησκευτικής λατρείας, την ελευθερία μετακινήσεων και το δικαίωμα άσκησης εμπορικής δραστηριότητας. Ταυτόχρονα, αναγνώριζαν στους Γάλλους πρόξενους την εξουσία να δικάζουν και να επιλύουν στο οθωμανικό έδαφος τις διαφορές των συμπολιτών τους (διενέξεις, αντιδικίες, κληρονομικά ζητήματα…). Πολύ σύντομα οι διομολογήσεις επεκτάθηκαν και σε άλλες ξένες δυνάμεις (κυρίως στην Αγγλία, στην Αυστρία, στην Ουγγαρία και στη Ρωσία) και αποτέλεσαν τη βάση στην οποία στηρίχθηκε μια μακρά διαδικασία που οδήγησε στη διαμόρφωση ενός ποικιλόμορφου πλέγματος οικονομικών, εμπορικών, πολιτικών και πολιτισμικών σχέσεων ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις και στις κοινότητες από τις οποίες αποτελούνταν η Οθωμανική αυτοκρατορία· σε αυτές συγκαταλέγονταν και οι χριστιανικές Ρωμαιοκαθολικές κοινότητες.
Αυτοί οι δεσμοί θα εδραιώσουν την τοπική εξουσία των κοινοτήτων (8) και θα εξυπηρετήσουν ταυτόχρονα τα ευρωπαϊκά σχέδια για το διαμελισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο διαμελισμός θα ολοκληρωθεί μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και θα αποτελέσει το επιστέγασμα μιας μακρόχρονης διαδικασίας διάβρωσης της αυτοκρατορίας, η οποία είχε ξεκινήσει από τα Βαλκάνια και την Αίγυπτο.
Το Λονδίνο, το Παρίσι, το Βερολίνο και η Βιέννη έχουν τις ίδιες –αλλά ανταγωνιστικές– αποικιακές φιλοδοξίες. Με πρόσχημα την «προστασία των μειονοτήτων» και με τον όρο «Ανατολικό ζήτημα», επιδίδονται σε μια πολιτική ανάμειξης στις εσωτερικές υποθέσεις της αυτοκρατορίας, έτσι ώστε να ενισχύσουν τον έλεγχό τους πάνω στη χώρα. Να σημειωθεί δε, ότι αυτή η εξέλιξη διευκολύνεται από το κολοσσιαίο χρέος της Υψηλής Πύλης, η οποία έχει δανειστεί τεράστια ποσά από τις ευρωπαϊκές τράπεζες.
Το 1860, στο Όρος του Λιβάνου ξεσπούν κοινωνικές συγκρούσεις ανάμεσα σε Δρούζους και σε Μαρωνίτες (9), οι οποίες οδηγούν σε σφαγές ανάμεσα σε οπαδούς διαφόρων δογμάτων και χριστιανών. Οι σφαγές εξαπλώνονται και στη Δαμασκό και προκαλούν μεγάλο αριθμό θυμάτων στην Ελληνορθόδοξη κοινότητα. Η στρατιωτική αποστολή που αποφάσισε ο Γάλλος αυτοκράτορας Ναπολέων Γ’ θα επιβάλει το «μουτασαριφάτο» (10), ένα σύστημα κοινοτικών ισορροπιών υπό την επικυριαρχία των Μεγάλων Δυνάμεων.
Η υπονόμευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας συνεχίζεται στις επαρχίες της Συρίας και κυρίως στην Παλαιστίνη, όπου δραστηριοποιείται μια μυριάδα αγγλικών, ρωσικών, αυστριακών και γερμανικών αποστολών, οι οποίες προσπαθούν ταυτόχρονα να «αποσπάσουν μερίδια προστασίας από το στέμμα της Γαλλίας».
Ένα τμήμα των ελίτ των χριστιανικών φατριών θεωρεί ότι η συγκεκριμένη εξάρτηση εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους. Όμως, αντίθετα, οι πνευματικές ελίτ θα διαδραματίσουν, στο πλευρό Σύριων ή των Αιγύπτιων Μουσουλμάνων διανοούμενων, μείζονα ρόλο στη γένεση της Νάχντα, του μεταρρυθμιστικού κινήματος για την πολιτική και πολιτιστική αναγέννηση των Αράβων, το οποίο εμπνέεται από τις ιδεολογίες της χειραφέτησης και από τα νέα ευρωπαϊκά θετικιστικά και επιστημονικά ρεύματα σκέψης.
Οι ελίτ έχουν στόχο μια πολιτική χειραφέτηση και αναζητούν τους δρόμους μέσα από τους οποίους θα κατορθώσουν να την επιτύχουν. Όμως, το Λονδίνο, το Παρίσι και η Μόσχα έχουν άλλα σχέδια για τους λαούς της περιοχής. Οι συμφωνίες Σάικς-Πικό-Σαζάνοφ (1916) στις οποίες προστίθεται η υπόσχεση του Μπάλφουρ (1917) να ευνοήσει τη δημιουργία μιας εβραϊκής εστίας στην Παλαιστίνη, θα επικυρώσουν τον διαμελισμό των λειψάνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις και θα σηματοδοτήσουν την αρχή της διάλυσης της αραβικής Ανατολής. Ο συγγραφέας Αμίν αλ Ριχανί, θεωρητικός της ιδέας της επικράτησης της ιδιότητας του πολίτη πάνω στις υπόλοιπες ταυτότητες, υποστηρίζει το σχέδιο του Φαϊζάλ Α΄ για τη δημιουργία ενός Ηνωμένου Αραβικού Βασιλείου, το οποίο όμως οδηγείται σε αποτυχία καθώς εναντιώνονται σε αυτό το Λονδίνο και το Παρίσι (11). Αλλά, εκεί όπου συναντάει κανείς σημαντικές χριστιανικές προσωπικότητες είναι τα ρεύματα του πρωτοεμφανιζόμενου αραβικού εθνικισμού που αντιτίθενται στον κατατεμαχισμό του αραβικού κόσμου, τον οποίο επιχειρούν οι αποικιακές δυνάμεις με την εντολή της Κοινωνίας των Εθνών (ΚΤΕ).
Η παρουσία τους είναι σημαντική στο εθνικό αραβικό κίνημα που τάσσεται υπέρ της εκκοσμίκευσης της κοινωνίας, τόσο στο απλά κοσμικό τμήμα του, όσο και στο μαρξιστικό. Μερικά σημαντικά παραδείγματα: Φουάντ Νάσαρ, Παλαιστίνιος ηγέτης, από τους πρώτους που συμμετείχαν στον αγώνα, Μισέλ Αφλάκ, ιδρυτής του κόμματος Μπάας, Ζορζ Χαμπάς, ιδρυτής του Λαϊκού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (FPLP), Ναγιέφ Χαβατμέχ, ηγέτης του Δημοκρατικού Μετώπου για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης (FDLP), καρδινάλιος Ιλαρίων Καπούτσι, πρώην αρχιεπίσκοπος της Ιερουσαλήμ, Δαρζαλάχ Χελού, γενικός γραμματέας του Συριακού Κομμουνιστικού Κόμματος, καθώς και οι Λιβανέζοι ομόλογοί του Αντούν Ταμπέ και Νικολά Σαουί…
Στον αραβικό κόσμο που αναδύεται μέσα από την αποσύνθεση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και στη συνέχεια μέσα από τον τερματισμό της αποικιοκρατίας, μονάχα δύο κράτη διαθέτουν ιστορικό βάθος και μια ισχυρή ιστορική εθνική δομή: Το Μαρόκο του Μακχζέν (12) και η Αίγυπτος, η οποία βγήκε ενισχυμένη από τις μεταρρυθμίσεις του Μοχάμετ Άλι. Ο αντιαποικιακός αγώνας δεν έκανε διακρίσεις ανάμεσα σε μουσουλμάνους και κόπτες. Ο πρόεδρος Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ, ο οποίος πήρε την εξουσία το 1952 επικεφαλής των «Ελεύθερων Αξιωματικών», εδραίωσε το εθνικό αίσθημα συνδέοντάς το με τον αραβικό εθνικισμό. Αντίθετα, το καθεστώς του διαδόχου του Ανουάρ Σαντάτ επιχείρησε τη χειραγώγηση της ομολογιακής ταυτότητας (δηλαδή της θρησκείας και του δόγματος) μέσα σε μια συγκυρία όπου, αφενός, εφαρμόζονταν καταστροφικές νεοφιλελεύθερες πολιτικές και, αφετέρου, επιχειρούνταν ο προσεταιρισμός κι η «εξημέρωση» των κοσμικών κομμάτων. Oλα αυτά είχαν ως αποτέλεσμα να ενισχυθεί το κίνημα των Αδελφών Μουσουλμάνων. Οι διακρίσεις στην απονομή της Δικαιοσύνης ανάλογα με το θρήσκευμα, τις οποίες ανέχτηκε ο διάδοχός του Χόσνι Μουμπάρακ, οδήγησαν τις εντάσεις σε παροξυσμό.
Αλλού, τα κράτη οικοδομήθηκαν μέσα στη βολονταριστική συγκυρία του αγώνα για την ανεξαρτησία. Οι χριστιανοί συμμετείχαν ενεργά στην υπόθεση, ιδιαίτερα στις χώρες όπου η εξουσία έδινε έμφαση και προτεραιότητα στην έννοια και στην ιδιότητα του πολίτη, όπως συνέβη στη Συρία, στην Ιορδανία και στο Ιράκ κατά τη δημοκρατική περίοδο της χώρας. Στο Λίβανο, το θεσμικό σύστημα οικοδομήθηκε πάνω σε μηχανισμούς που στηρίζονταν στις ομολογιακές συλλογικότητες· σε αυτούς τους μηχανισμούς οι οργανωμένες χριστιανικές κοινότητες ανέλαβαν κεντρικό πολιτικό και οικονομικό ρόλο (13), χωρίς βέβαια να αποφεύγονται οι εντάσεις.
Ο σεισμός της αμερικανικής κατοχής του Ιράκ δημιούργησε νέα δεδομένα. Τέθηκε σε λειτουργία ένας νέος μηχανισμός διάλυσης της χώρας, αποικιακού τύπου, ο οποίος στηριζόταν στη θεσμοποίηση της ομολογιακής ταυτότητας ως βάσης των κρατικών συστημάτων, μέσα από την κατανομή των εξουσιών με κριτήριο τις κοινότητες και τις εθνοτικές ομάδες. Έτσι ενθαρρύνονται οι αναδιπλώσεις στο ένστικτο της αγέλης, οι οποίες οφείλονται στην καλλιέργεια κλίματος φόβου και στην αύξηση των στοχευμένων επιθέσεων. Οι Ιρακινοί χριστιανοί, οι οποίοι είναι εδώ και αιώνες οι κληρονόμοι του ανατολικού χριστιανισμού, συγκεντρώνονται στην περιοχή της Νινευή ή καταφεύγουν κατά εκατοντάδες χιλιάδες στη Συρία, στην Ιορδανία και στον Λίβανο.
Η αγωνία των πληθυσμών εντείνεται από το γεγονός ότι η νέα αμερικανική πολιτική που αποσκοπεί στη διάλυση της κοινωνίας συγγενεύει με την πάγια πολιτική του ισραηλινού κράτους, η οποία επιδιώκει τον διαμελισμό όλων των αραβικών κρατών και τον κατατεμαχισμό τους σε μικρές κρατικές οντότητες (14). Τον Οκτώβριο του 2010, η Σύνοδος των Ανατολικών Ρωμαιοκαθολικών Εκκλησιών επανέλαβε αυτές τις ανησυχίες δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη μοίρα των Παλαιστίνιων χριστιανών, οι οποίοι αποτελούν στόχο μεθοδικών διώξεων, έτσι ώστε να αναγκαστούν να επιλέξουν τον δρόμο της εξορίας (15).
Για τους χριστιανούς της Ανατολής, η Παλαιστίνη έχει καθοριστικό ρόλο ο οποίος εξηγείται, τόσο από τη συμβολική φόρτιση της Ιερουσαλήμ, όσο και από την πολιτική στράτευση των Παλαιστίνιων χριστιανών στον εθνικό αγώνα. Όμως, πέρα από τις πολιτισμικές τους ιδιαιτερότητες, οι χριστιανικές κοινότητες της Ανατολής σημαδεύτηκαν από το περιφερειακό «μεγάλο πολιτικό παιχνίδι». Όσο κι αν η διαλυτική στρατηγική που εφαρμόζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι τίποτε άλλο από έναν εκσυγχρονισμό των μεθόδων που χρησιμοποιούσαν οι ευρωπαϊκές δυνάμεις του 19ου αιώνα, το πεδίο στο οποίο αυτή θα πρέπει να εφαρμοστεί είναι ελάχιστα ομοιογενές. Τα ρήγματα που έχουν προκληθεί στην αραβική Ανατολή διατρέχουν και διαιρούν, τόσο τις χριστιανικές όσο και τις μουσουλμανικές κοινότητες. Οι καταστροφικές συνέπειες της εισβολής του Ιράκ αφύπνισαν τους χριστιανούς, τόσο τις Εκκλησίες, όσο και το κοσμικό τμήμα της κοινότητας. Ο κόπτης Πάπας Χενούντα Γ’ ασκεί δριμύτατη κριτική στην επιείκεια με την οποία αντιμετωπίζουν οι αιγυπτιακές αρχές το κράτος του Ισραήλ και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Στο Λίβανο, τα κόμματα του στρατηγού Μισέλ Αούν και του Σλιμάν Φρανζιέ, τα οποία αντιπροσωπεύουν σημαντικό τμήμα των χριστιανικών κοινοτήτων και ιδιαίτερα των Μαρωνιτών, είναι σύμμαχοι της Χεζμπολάχ. Στη δε Παλαιστίνη, υπήρξαν περιπτώσεις όπου χριστιανοί συμμετείχαν στη διοίκηση Δήμων στο πλευρό της πλειοψηφούσας Χαμάς.
Όμως, η αμερικανική εισβολή του 2003 έκανε επίσης φανερή και τη βαθιά κρίση στην οποία έχουν βυθιστεί τα κράτη της αραβικής Ανατολής. Έκανε εμφανή τα μπλοκαρίσματα των κυρίαρχων ρευμάτων του πολιτικού Ισλάμ, τα οποία έχουν εγκλωβιστεί σε μια αδιέξοδη διαδικασία σφετερισμού του πολιτικού χώρου και της ιστορικής μνήμης (με συνέπειες οι οποίες μερικές φορές αποδεικνύονται φονικές)· φανέρωσε επίσης και τις τρομακτικές αγκυλώσεις των ενωτικών παναραβικών κινημάτων. Η συγκυρία της κρίσης, η οποία οδηγήθηκε σε παροξυσμό από τις αναδιπλώσεις στη θρησκευτική και στην ομολογιακή ταυτότητα, μετέτρεψε την ιδέα της ιδιότητας του πολίτη σε χίμαιρα και οι Άραβες χριστιανοί –σε όλη τους την ομολογιακή ποικιλομορφία– ήταν εκείνοι που υπέστησαν τις βαρύτερες συνέπειες.
Τόσο εκείνοι που κόπτονται για την «προστασία των μειονοτήτων» όσο και οι συντηρητικοί μουσουλμάνοι ιεροκήρυκες αντλούν τα επιχειρήματά τους από την ίδια πηγή. Αποσπούν τους χριστιανούς της Ανατολής από τις ρίζες τους και τους μεταμορφώνουν σε περαστικούς φιλοξενούμενους, τους οποίους η φιλευσπλαχνία και η ανοχή επιβάλλει να αποδεχτούμε. Ήδη από το 1996, το Βατικανό αναγνώρισε με ένα από τα παπικά κείμενα τις βαθύτατες ιστορικές ρίζες τους στην Ανατολή. Σε όλες αυτές τις προκλήσεις δεν μπορεί να δοθεί μια κοινοτική ή θρησκευτική ομολογιακή απάντηση: αφορούν το σύνολο των κοινωνιών και απαιτούν μια κοινή απάντηση από τον κοσμικό τομέα της κοινωνίας.
