Κάθε μέρα, μια χούφτα ακτιβιστών «υπέρ της ζωής» (1) τρομοκρατούν τις γυναίκες που μπαινοβγαίνουν στο Jackson Women Health Organization, το μοναδικό μέρος στην πολιτεία του Μισισιπή όπου γίνονται αμβλώσεις. Η Ντάιαν Ντέρζις, μάλιστα, η διευθύντρια του κέντρου, έφτασε στο σημείο να τοποθετήσει μια υπηρεσία σεκιούριτι για να συνοδεύουν τις γυναίκες από το αυτοκίνητό τους μέχρι την είσοδο του κτηρίου. «Το κλίμα έχει αγριέψει πραγματικά τους τελευταίους μήνες, από τότε που η κλινική άρχισε να απειλείται με κλείσιμο», λέει με θλίψη. «Οι διαδηλωτές ξεσηκώνουν ο ένας τον άλλο».
Θα γίνει άραγε, ο Μισισιπής η πρώτη πολιτεία στην αμερικανική επικράτεια όπου δεν θα γίνονται πια αμβλώσεις; Ο συμβολισμός θα ήταν πολύ ισχυρός, αφού αυτή η γεωγραφική έκταση με τα τρία εκατομμύρια κατοίκους, μεγάλη όσο και η Βρετανία, είναι και η πιο φτωχή στις ΗΠΑ. Η κλινική του Τζάκσον φαίνεται να μην πληροί τα κριτήρια ενός νόμου που ψηφίστηκε σε πολιτειακό επίπεδο το 2012 και απαιτεί από τους γιατρούς που κάνουν αμβλώσεις να είναι συμβεβλημένοι με κάποιο κοντινό νοσοκομείο, το οποίο να δεσμεύεται ότι θα αναλάβει τις ασθενείς τους σε περίπτωση επιπλοκών. Και οι τρεις γυναικολόγοι του κέντρου εισέπραξαν αρνητική απάντηση. «Κανένα νοσοκομείο δεν δέχτηκε. Είτε από ιδεολογικούς λόγους, είτε από φόβο είτε γιατί κάποιοι γιατροί μας δεν είναι μόνιμοι κάτοικοι του Μισισιπή», εξηγεί η κυρία Ντέρζις. «Οι συμβάσεις δεν έχουν καμία σχέση με την ασφάλεια της όλης διαδικασίας: εν πάση περιπτώσει, τα νοσοκομεία δεν έχουν το δικαίωμα να διώχνουν τις ασθενείς μας εφόσον υπάρχει λόγος νοσηλείας. Οι νομοθέτες γνώριζαν πολύ καλά ότι κάτι τέτοιο θα μας έθετε σε κίνδυνο».
O κυβερνήτης Φιλ Μπράιαντ δεν κρύβει την πρόθεσή του να κάνει τον Μισισιπή την πρώτη «free-abortion state» (πολιτεία στην οποία δεν θα γίνονται πια αμβλώσεις). Στο μεταξύ, η κλινική του Τζάκσον, όπου πραγματοποιούνται 2.000 αμβλώσεις κάθε χρόνο, οφείλει τη συνέχιση της δραστηριότητάς της στην αναστολή της απόφασης που εξέδωσε ένας ομοσπονδιακός δικαστής. Η σχετική δίκη θα γίνει την άνοιξη του 2014.
Η κατάσταση αυτή δεν είναι μοναδική στις ΗΠΑ. Ανάλογα μπρα-ντε-φερ λαμβάνουν χώρα σήμερα στη Βόρεια Ντακότα, στη Βιρτζίνια, στην Ιντιάνα, στην Αλαμπάμα. Συνολικά, 54 κλινικές ή κέντρα αμβλώσεων έχουν κλείσει τα τρία τελευταία χρόνια, σύμφωνα με έρευνα της Huffington Post πάνω στις υπηρεσίες της υγείας (2). Σε τρεις πολιτείες, τη Βόρεια και τη Νότια Ντακότα και το Μισισιπή, υπάρχει μόνο από ένα κέντρο που πραγματοποιεί αυτή την επέμβαση.
Το δικαίωμα στην άμβλωση στις ΗΠΑ, ωστόσο, έχει μια στέρεα βάση σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Το 1973, η απόφαση Roe vs Wade του Ανώτατου Δικαστηρίου (3) ενοποίησε τις αποκλίνουσες νομοθεσίες που ίσχυαν στις διάφορες πολιτείες και όρισε ότι κάθε γυναίκα είναι ελεύθερη να κάνει άμβλωση πριν από τη χρονική στιγμή κατά την οποία το έμβρυο είναι σε θέση να επιβιώσει εκτός της μήτρας. Πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από αυτό που ισχύει στη Γαλλία, όπου η άμβλωση επιτρέπεται μέχρι τη δωδέκατη εβδομάδα της κύησης (η διακοπή της κύησης για ιατρικούς λόγους, αντίθετα, δεν υπόκειται σε προθεσμίες). Μια άλλη απόφαση του 1992 (Planned Parenthood vs Casey) συμπλήρωνε τη νομολογία δίνοντας στις πολιτείες τη δυνατότητα να θέσουν σε πλαίσιο το δικαίωμα στην άμβλωση, υπό την προϋπόθεση το πλαίσιο αυτό να μην αποτελεί «υπερβολικό βάρος» για τις γυναίκες που επιθυμούν να την πραγματοποιήσουν. Για τους πολέμιους των αμβλώσεων επομένως, ο αγώνας κρίνεται ανά πολιτεία.
Μια πράξη που ακόμα θεωρείται επονείδιστη
Μόνο μέσα στο 2011 ψηφίστηκαν στις ομοσπονδιακές πολιτείες 92 μέτρα, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Guttmacher Institute (4). To 2012, o αριθμός αυτός έφτανε τα 43 και για το 2013 το καντράν έδειχνε ήδη 68 ώς την 1η Οκτωβρίου. Μια αύξηση άνευ προηγουμένου. Η οργάνωση American United for Life δημοσιεύει μάλιστα έναν οδηγό, ο οποίος προτείνει ιδέες για νόμους που δυσχεραίνουν το δικαίωμα στην άμβλωση.
Γονική συγκατάθεση για τις ανήλικες απαιτούν πλέον 21 πολιτείες –ενίοτε και των δύο γονέων, όπως στην περίπτωση του Μισισιπή και της Βόρειας Ντακότα. Καμιά δεκαριά μάλιστα έχουν κάνει υποχρεωτικά τα υπερηχογραφήματα. Στο Ουισκόνσιν και στη Λουϊζιάνα, ο γιατρός οφείλει να παρουσιάζει τη φωτογραφία του υπέρηχου στην ασθενή και να κάνει την περιγραφή της. Σε πέντε πολιτείες έχουν καθιερώσει μια «ενημερωτική συνεδρία» που αναφέρει τη σχέση ανάμεσα στην άμβλωση και τον αυξημένο κίνδυνο καρκίνου του στήθους –την οποία έχει διαψεύσει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας- ή κάνει λόγο για τον πόνο που νιώθει το έμβρυο. Οχτώ πολιτείες απαγορεύουν στις ασφαλιστικές εταιρείες, αν και ιδιωτικές, να καλύπτουν εντός των ορίων τους τα έξοδα για την εκούσια διακοπή της κύησης.
Αλλά, η πραγματική καινοτομία έχει να κάνει με τον πολλαπλασιασμό των μέτρων που βάζουν στο στόχαστρό τους τις κλινικές, οι οποίες συχνά λειτουργούν υπό την αιγίδα του οικογενειακού προγραμματισμού ή άλλων ενώσεων (στις ΗΠΑ, ελάχιστες αμβλώσεις πραγματοποιούνται σε νοσοκομεία). Κάποιοι νέοι νόμοι, στο όνομα της ασφάλειας των ασθενών, απαιτούν από τις κλινικές να πραγματοποιήσουν βαριές εργασίες προκειμένου να συμμορφωθούν με τις προδιαγραφές των νοσοκομείων που διαθέτουν εξωτερικά ιατρεία, όπως ειδικούς εξοπλισμούς, αλλά και μεγάλες αίθουσες, διαδρόμους, παρκινγκ κ.λπ.. Σύμφωνα, ωστόσο, με τις συστάσεις του Διεθνούς Οργανισμού Υγείας, τέτοιες προσαρμογές δεν είναι διόλου αναγκαίες για τις κλινικές όπου πραγματοποιούνται αμβλώσεις κατά το πρώτο τρίμηνο της κύησης. Αυτοί οι νόμοι «αποθαρρύνουν τις κλινικές ή τις φορτώνουν με ένα βάρος που δεν μπορούν να αντέξουν», καταγγέλλει η National Αbortion Federation (Εθνική Ομοσπονδία Αμβλώσεων) (5).
«Η άμβλωση συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πιο ασφαλείς ιατρικές πρακτικές. Ο κίνδυνος επιπλοκών είναι μηδαμινός, με το ποσοστό των σοβαρών επιπλοκών να μην ξεπερνά το 0,5%», δηλώνει ο American College of Obstetricians (Αμερικανικός Σύλλογος Γυναικολόγων) σε δελτίο τύπου που εξέδωσε τον Ιούλιο του 2013, αντιδρώντας σε έναν καινούργιο νόμο που είχε ψηφιστεί στο Τέξας και απαιτούσε από τις κλινικές να αποκτήσουν τον ίδιο εξοπλισμό με τα νοσοκομεία και από τους γιατρούς να είναι συμβεβλημένοι με αυτά. Σχετικά με αυτόν το νόμο, η Dallas Morning News ανέφερε ότι τέσσερεις αγροτικές κλινικές που πραγματοποιούσαν αμβλώσεις ήταν έτοιμες να κλείσουν και άλλες τρεις απειλούνταν με την ίδια τύχη (6). Αν το κλείσιμο αυτών των κλινικών τελικά υλοποιηθεί, ώς το τέλος του 2013 θα έχει χαθεί το ένα τέταρτο των κλινικών του Τέξας.
Στις δυσκολίες αυτές έρχεται να προστεθεί καμιά φορά και το μπλοκάρισμα από την πολιτεία. Η Washington Post αναφέρει ότι η κλινική του Φέρφαξ, μία από εκείνες με τη μεγαλύτερη πελατεία στη Βιρτζίνια, έκλεισε το καλοκαίρι του 2013 κατόπιν διαμάχης με το δημοτικό συμβούλιο, το οποίο δεν της επέτρεπε να μετακομίσει σε καινούργιες εγκαταστάσεις προκειμένου να συμμορφωθεί με το νόμο που ψήφισε η πολιτεία το 2011 (7).
Η θέσπιση αυστηρότερων κανονισμών ερμηνεύεται κατ’ αρχήν από το ρεπουμπλικανικό κύμα που σάρωσε το 2010 και το οποίο έδωσε τη δυνατότητα στους συντηρητικούς να αποκτήσουν τον έλεγχο στα περισσότερα πολιτειακά κοινοβούλια (27 επί συνόλου 50) και να αλώσουν τα περισσότερα πόστα κυβερνητών (30 επί 50). Έβγαλε επίσης στο προσκήνιο νέες μορφές του Tea Party, με μια ιδιαίτερα αντιδραστική ατζέντα ως προς το θέμα των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων. Ενώ στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη η εκούσια διακοπή της κύησης θεωρείται κεκτημένο δικαίωμα, οι Αμερικανοί παραμένουν διχασμένοι απέναντι στο ζήτημα. Στις πολιτείες του Κέντρου και του Νότου, όπου σήμερα κυριαρχούν οι Ρεπουμπλικάνοι (Αλαμπάμα, Αρκάνσας, Λουϊζιάνα, Μισισιπή κ.λπ.) και οι οποίες συγκαταλέγονται ανάμεσα στις φτωχότερες των ΗΠΑ (8), το 52% των ατόμων που ερωτήθηκαν από το Pew Research Center εκτιμούν ότι η άμβλωση πρέπει να είναι παράνομη «στην πλειονότητα των περιπτώσεων». Το αντίστοιχο ποσοστό το 1995 ήταν 45%. Αντίστροφα, σε ορισμένες πολιτείες της ανατολικής ακτής (Κονέκτικατ, Βερμόντ, Νιου Χαμπσάιρ, Μέιν) με δημοκρατική παράδοση, το ίδιο ποσοστό πέφτει στο 20% (9).
«Η άμβλωση μαζί με την οπλοκατοχή αποτελεί δύο από τις μεγάλες πολιτισμικές αντιπαραθέσεις που ταλανίζουν τις ΗΠΑ και μας φέρνουν σε αντίθεση με την Ευρώπη. Είναι εντυπωσιακό ότι σε άλλα ζητήματα, όπως ο γάμος των ομοφυλόφιλων, η αμερικανική κοινή γνώμη ακολουθεί μια προοδευτική κατεύθυνση. Και την ίδια στιγμή, στο όνομα της ηθικής ή της θρησκείας, η άμβλωση εξακολουθεί να θεωρείται αποτρόπαια πράξη. Στις κοινωνιολογικές έρευνες, οι μισές γυναίκες που έχουν κάνει άμβλωση δεν το ομολογούν ούτε καν στον υπολογιστή. Τα νούμερα είναι τα μισά από εκείνα που δίνουν οι στατιστικές τις δημόσιας υγείας», αποκαλύπτει ο Θίοντορ Τζόις, καθηγητής Δημόσιας Υγείας στο City University της Νέας Υόρκης. Πράγματι, τα τελευταία χρόνια, έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος στο θέμα του γάμου των ομοφυλόφιλων. Επιτρέπεται πλέον σε 14 πολιτείες, μερικές εκ των οποίων με ρεπουμπλικανική διακυβέρνηση, όπως η Αϊόβα και το Νιου Τζέρσεϊ, και η υιοθέτηση τέτοιων μέτρων δεν προκαλεί τις αντιδράσεις που είδαμε στη Γαλλία.
Μέσα σε αυτό το διχαστικό κλίμα, η διατήρηση του δικαιώματος στην άμβλωση στις πιο συντηρητικές πολιτείες οφείλεται εν πολλοίς στη δράση των δικαστών, οι οποίοι στο όνομα του νόμου Roe vs Wade έχουν επανειλημμένα ακυρώσει νομοθεσίες που ψηφίστηκαν από τα κατά τόπους κοινοβούλια. Έτσι, στις αρχές του 2013, ένας δικαστής ζήτησε την αναθεώρηση νόμου που είχε εγκρίνει η Βουλή της Βόρειας Ντακότα, βάσει του οποίου το έμβρυο είναι βιώσιμο από τη στιγμή που ο χτύπος της καρδιάς καταγράφεται στο υπερηχογράφημα (δηλαδή από την έκτη εβδομάδα) και απαγορεύει την άμβλωση πέραν αυτής της χρονικής στιγμής. Το Μάιο του 2013, ένας άλλος δικαστής μπλοκάριζε άλλο νόμο, ο οποίος είχε μόλις ψηφιστεί στο Αρκάνσας και απαγόρευε την άμβλωση μετά τη δωδέκατη εβδομάδα. «Ήταν φανερό ότι εκείνοι οι νόμοι έρχονταν σε αντίθεση με το “Roe versus Wade” και θα απορρίπτονταν», σημειώνει ο καθηγητής Δικαίου Ντέιβιντ Γκάροου. «Τέτοιες παράλογες απαγορεύσεις εντάσσονται στο πλαίσιο μιας πολιτικής τακτικής που έχει στόχο να επαναφέρει διαρκώς τη συζήτηση στο προσκήνιο και να συντηρεί το ενδιαφέρον των μέσων ενημέρωσης». Σύμφωνα με την Ελίζαμπεθ Νας, ερευνήτρια στο Guttmacher Institute, «έχει καθιερωθεί ένα είδος ανταγωνισμού ανάμεσα στις πολιτείες για το ποια θα ψηφίσει τον πιο αυστηρό νόμο».
Αν αλλάξουν οι ισορροπίες στο ανώτατο δικαστήριο…
Κι ενώ αυξάνονται οι δίκες και οι εφέσεις, ορισμένες περιπτώσεις φτάνουν μέχρι το Ανώτατο Δικαστήριο της χώρας, το οποίο εκφράζει διαφορετικές απόψεις, χωρίς να αποκλείεται να ανατραπεί η στάση του ως προς το ζήτημα. «Η διατήρηση του “Roe vs Wade” δεν εξαρτάται παρά από μία μόνο ψήφο. Αν ο διορισμός ενός νέου δικαστή από ρεπουμπλικανό πρόεδρο αλλάξει τις ισορροπίες, η πλάστιγγα ίσως γύρει προς την αντίθετη κατεύθυνση», λέει με ανησυχία ο Γκάροου. Πολλές πολιτείες περιμένουν τη μέρα εκείνη με ανυπομονησία. Οι Ντακότες, ο Μισισιπής και η Λουϊζιάνα έχουν ήδη ψηφίσει «προσωρινούς» νόμους, οι οποίοι θα επαναφέρουν αυτόματα την απαγόρευση των αμβλώσεων σε περίπτωση ανατροπής του νόμου του 1973. Δώδεκα άλλες, μάλιστα, όπως το Ουισκόνσιν, η Αλαμπάμα, η Δυτική Βιρτζίνια και η Οκλαχόμα, δεν ακύρωσαν ποτέ τους παλιούς απαγορευτικούς τους νόμους, οι οποίοι θα επανενεργοποιηθούν αυτόματα σε περίπτωση ανατροπής της ισχύουσας νομολογίας.
Για την ώρα, είναι λίγες οι κοινωνιολογικές μελέτες οι οποίες καταγράφουν τον αντίκτυπο αυτών των νέων νόμων στις ασθενείς. Το ποσοστό των αμβλώσεων στις ΗΠΑ παραμένει σταθερό τα τελευταία 10 χρόνια: περίπου 19 ανά 1.000 γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία. Είναι πιο χαμηλό σε πολιτείες που διέπονται από πιο περιοριστικούς νόμους, ωστόσο η τάση δεν έχει εξελιχθεί κατά την τελευταία δεκαετία.
Σε άρθρο που δημοσιεύθηκε το 2011 στο The Journal of Policy Analysis and Management, ο Θίοντορ Τζόις επεσήμανε ότι μόλις το Τέξας εφάρμοσε το 2004 ένα νόμο που απαιτούσε από τις κλινικές που πραγματοποιούν αμβλώσεις κατά το δεύτερο τρίμηνο της εγκυμοσύνης να αποκτήσουν εξοπλισμό νοσοκομείου, «ο αριθμός των αμβλώσεων μετά τη 16η εβδομάδα της κύησης μειώθηκε κατά 88%» μέσα σε ένα χρόνο, ενώ ο αριθμός των γυναικών που μετακινούνται προς άλλες πολιτείες για να κάνουν άμβλωση έχει τετραπλασιαστεί. Αντίθετα, τα υποχρεωτικά υπερηχογραφήματα δεν φαίνονται να επηρεάζουν τις ασθενείς: «Είναι κυρίως ένα μέσο για να στιγματίζονται οι γυναίκες, οι γιατροί και η όλη διαδικασία, αλλά, με βάση τις έρευνες, αυτό δεν τις κάνει να αλλάζουν γνώμη».
Στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο γίνονται και άλλες εργασίες. «Έχουμε την αίσθηση ότι αυτά τα μέτρα έχουν επιπτώσεις κυρίως στις πιο φτωχές γυναίκες. Ελλείψει κλινικής σε κοντινή απόσταση, είναι υποχρεωμένες να μετακινηθούν πιο μακριά και να πληρώσουν τα έξοδα του ταξιδιού, πράγμα που μπορεί να τις κάνει να αναθεωρήσουν την απόφασή τους», εκτιμά η Σάρα Ρόμπερτς, καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή. Το ερευνητικό της κέντρο, το Advancing New Standards in Reproductive Health (ANSIRH), διεξάγει μια εκτεταμένη και ήδη πολυδιαφημισμένη έρευνα: συγκρίνει σε μια περίοδο πέντε ετών την κατάσταση των γυναικών με χαμηλά εισοδήματα που έκαναν άμβλωση, με άλλες που το επιχείρησαν χωρίς να τα καταφέρουν (10). Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι περισσότερες από όσες ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας κι εξαρτώνται από τα κοινωνικά επιδόματα. Για τους Αμερικανούς, οι οποίοι συχνά βλέπουν αυτά τα επιδόματα με κακό μάτι, τα αποτελέσματα αυτά ρίχνουν καινούργιο φως στο κόστος που έχουν οι πολιτικές κατά των αμβλώσεων για την κοινωνία.