Ο διεθνής Τύπος είναι στα πόδια του. Από τη Figaro μέχρι τη Wall Street Journal και τους New York Times, όλοι εγκωμιάζουν τον νέο πρόεδρο του Μεξικού. Ο Ενρίκε Πένια Νιέτο, «νέος», «γοητευτικός», «σύγχρονος», ολοκλήρωσε το 2013 μέσα σε αποθέωση. Στα τέλη Δεκεμβρίου, κατάφερε να περάσει συνταγματική αναθεώρηση που ανοίγει τον κλάδο της ενέργειας (ηλεκτρισμός, ορυκτά καύσιμα και παράγωγα προϊόντα) στις ιδιωτικές επενδύσεις, εγχώριες και ξένες. Ακόμα περισσότερο: για να το επιτύχει, κατάφερε να διαιρέσει την Αριστερά.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Tον Ιούλιο του 2012, τις ημέρες που ακολούθησαν τις εκλογές και την ήττα στο νήμα του Αντρές Μανουέλ Λόπες Ομπραδόρ, του υποψηφίου ενός μεγάλου προοδευτικού συνασπισμού, το Κόμμα της Δημοκρατικής Επανάστασης (PRD) -το μεγαλύτερο κόμμα της Αριστεράς- και οι σύμμαχοί του διαδηλώνουν την οργή τους. Το Μεξικό βοά από κατηγορίες για νοθεία και εξαγορά ψήφων. Ο πρόεδρος του PRD, Χεσούς Σαμπράνο, απαιτεί την ακύρωση των εκλογών. Ο πόλεμος μοιάζει να έχει κηρυχθεί μεταξύ του νέου προέδρου και των πολιτικών του αντιπάλων.
Τακτική επιδεξιότητα
Πέντε μήνες αργότερα, έρχεται το απροσδόκητο. Την επομένη της ανάληψης των καθηκόντων του Πένια Νιέτο, ο ίδιος o Σαμπράνο εμφανίζεται δίπλα στον πρόεδρο, τα ηγετικά στελέχη του κυβερνώντος κόμματος [του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος (PRI)] και τους εκπροσώπους του Κόμματος Εθνικής Δράσης (PAN, Καθολική Δεξιά), για να ανακοινώσει την υπογραφή του «συμφώνου για το Μεξικό», ενός είδους συμφωνίας συγκατοίκησης που υποτίθεται ότι θα επιτρέψει τη συναινετική υιοθέτηση των «διαρθρωτικών αλλαγών» που η χώρα έχει ανάγκη.
Η απόφαση να υπογραφεί το σύμφωνο δεν λήφθηκε από το PRD στο σύνολό του. Πρόκειται για προσωπική πρωτοβουλία του προέδρου του και της σοσιαλδημοκρατικής τάσης που το ελέγχει. Ο Λόπες Ομπραδόρ, ηγέτης μιας λαϊκής, αντιφιλελεύθερης και εθνικιστικής κίνησης που ονομάζεται Morena (Κίνημα Εθνικής Αναμόρφωσης) διαφωνεί, όπως και οι άλλες, μικρότερες τάσεις του PRD. Νιώθοντας την «προδοσία» να έρχεται, ο Ομπραδόρ έχει παραιτηθεί από το PRD από την επομένη των προεδρικών εκλογών και έχει ανακοινώσει την πρόθεσή του να μετασχηματίσει την κίνησή του σε πολιτικό κόμμα.
Προσπαθώντας να μην απομονωθεί από το αριστερό ακροατήριο, ο Σαμπράνο ανταπαντά ότι το σύμφωνο δεν περιλαμβάνει συνταγματική αναθεώρηση στο ζήτημα της ενέργειας ούτε και την ιδιωτικοποίηση της Pemex -της εταιρείας που εκμεταλλεύεται τα ορυκτά καύσιμα και τα παράγωγά τους από την εθνικοποίηση του πετρελαίου, το 1938- ούτε την επιβολή Φόρου Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ) στα φάρμακα και τα τρόφιμα, μέτρο εξαιρετικά αντιδημοφιλές. Πραγματικά, το κείμενο δεν αναφέρει τίποτε το συγκεκριμένο για τα θέματα αυτά. Κανείς, όμως, δεν αμφιβάλλει ότι πρόκειται για προτεραιότητες του νέου προέδρου και της Δεξιάς.
Και όλοι καταλαβαίνουν, επίσης, ότι το PRD εγκαταλείπει πια την άσκηση σθεναρής αντιπολίτευσης. Η υποστήριξή του θα διευκολύνει τη γρήγορη ψήφιση των πρώτων μεταρρυθμίσεων, μερικές από τις οποίες δέχονται τις επικρίσεις της ριζοσπαστικής Αριστεράς. Θα επιτρέψει, επίσης, στον πρόεδρο να τηρήσει την υπόσχεση που έδωσε στους διεθνείς επενδυτές κατά την προεκλογική εκστρατεία του: μεταρρυθμίσεις στον ενεργειακό κλάδο μέχρι το τέλος του 2013. Ο Μαρτί Μπάτρες, εκτελεστικός πρόεδρος του Morena, μας εξηγεί συνοπτικά τη μεθόδευση: «Εάν ο Πένια Νιέτο είχε αποφασίσει να περάσει τις πρώτες μεταρρυθμίσεις του μόνο με την υποστήριξη της Δεξιάς, θα είχε έμμεσα ενισχύσει την Αριστερά, η οποία θα κατόρθωνε να αξιοποιήσει τη λαϊκή δυσαρέσκεια και να κατέβει σε μαζικές διαδηλώσεις. Έπρεπε, λοιπόν, να προσεταιριστεί ένα τμήμα της για να τη διαιρέσει και να κάνει τους ψηφοφόρους της Αριστεράς να πιστέψουν ότι η κυβέρνηση κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση».
Η παρουσία του Σαμπράνο και των φίλων του στην ηγεσία του PRD επιτρέπει, λοιπόν, στον Πένια Νιέτο να ξεδιπλώσει το ταλέντο του στους τακτικούς ελιγμούς. Μέσα στο 2013, διαπραγματεύεται με τον Σαμπράνο νομοσχέδια και μεταρρυθμίσεις που δεν κάνουν πάντα τη μετριοπαθή Αριστερά να κοκκινίζει από ντροπή και δεν ικανοποιούν απόλυτα ούτε τη Δεξιά ούτε τη ριζοσπαστική Αριστερά. Ψηφίζονται -με την υποστήριξη των βουλευτών και των γερουσιαστών που είναι πιστοί στον Σαμπράνο, καθώς και ενός κυμαινόμενου αριθμού βουλευτών του PAN- μια μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού συστήματος, ένας αντιμονοπωλιακός νόμος και μια φορολογική μεταρρύθμιση. Ο πρόεδρος μπορεί, έτσι, να εμφανίζεται ως υπέρμαχος της εθνικής ενότητας, μοιράζοντας χαρτιά τόσο στα αριστερά όσο και στα δεξιά, όταν διακυβεύεται το υπέρτατο εθνικό συμφέρον.
Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση προκαλεί την οργή πολλών δασκάλων και καθηγητών, οι οποίοι υπόκεινται πλέον σε ένα καθεστώς αξιολόγησης που τιμωρεί τους διδάσκοντες των πιο υπανάπτυκτων περιοχών της χώρας (1). Ο αντιμονοπωλιακός νόμος, που προωθεί τον ανταγωνισμό σε τομείς-κλειδιά, προκαλεί ενόχληση στον Κάρλος Σλιμ, τον πλουσιότερο άνθρωπο του κόσμου, ο οποίος κυριαρχεί χωρίς αντίπαλο στις μεξικανικές τηλεπικοινωνίες (2). Προκαλεί, επίσης, ανησυχία στην Televisa και την Televisión Azteca (ορκισμένους εχθρούς της Αριστεράς), οι οποίες, εδώ και είκοσι χρόνια, μοιράζονται την αγορά των ηλεκτρονικών μέσων ενημέρωσης. Η φορολογική μεταρρύθμιση θεσπίζει την εξαίρεση τροφίμων και φαρμάκων από τον ΦΠΑ και περιορίζει τις «νησίδες» που επιτρέπουν τη φοροαποφυγή των μεγάλων επιχειρήσεων. Ο Σαμπράνο βρίσκεται σε ευφορία: «Το σχέδιο της φορολογικής μεταρρύθμισης στηρίζεται στις ιδέες της Αριστεράς, ιδιαίτερα τις ιδέες του PRD. Πρόκειται για προτάσεις που εμείς εισαγάγαμε στο “σύμφωνο για το Μεξικό” (3)», δηλώνει τον Οκτώβριο του 2013. Τρεις μήνες πριν από την ψήφιση της μεταρρύθμισης στην ενέργεια, ο μήνας του μέλιτος μεταξύ της εξουσίας και ενός τμήματος της κοινοβουλευτικής Αριστεράς αποπροσανατολίζει τους πολίτες, που τα έχουν κάπως χαμένα.
Τον Νοέμβριο του 2013, εκτυλίσσεται νέα περιπέτεια. Το PRD, που μόλις έχει επαναβεβαιώσει, σε έκτακτο συνέδριό του, τη βούλησή του να συνεχίσει με το «σύμφωνο για το Μεξικό», ανακοινώνει, σχεδόν μία εβδομάδα μετά, δηλαδή λίγες ημέρες πριν από τη συζήτηση της μεταρρύθμισης στην ενέργεια, ότι αποχωρεί. Ομολογεί ότι σχεδιάζεται η ιδιωτικοποίηση της εκμετάλλευσης των ορυκτών καυσίμων, χωρίς την παραμικρή υποχώρηση της κυβέρνησης και ότι η μεταρρύθμιση θα ψηφιστεί με τη διαδικασία του κατεπείγοντος. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, η παραμονή εντός του συμφώνου για το Μεξικό θα ήταν αυτοκτονία. Ο Σαμπράνο καλεί, επιτέλους, σε μαζικές διαδηλώσεις. Το ίδιο και το Morena.
Πολύ αργά: οι δρόμοι και οι πλατείες απαντούν δειλά. Η εξήγηση μιας τέτοιας απάθειας; Η κρίση που οφείλεται στην πρόσφατη επιβράδυνση της αμερικανικής οικονομίας, αλλά και η αύξηση του πληθωρισμού στο Μεξικό, καθιστούν ελκυστική την υπόσχεση ότι η ιδιωτικοποίηση θα φέρει χαμηλότερες τιμές στη βενζίνη, στο φυσικό αέριο και στο ηλεκτρικό ρεύμα. Σημαντικό τμήμα της κοινωνίας, που βομβαρδίζεται από τα ατομικιστικά και καταναλωτικά μηνύματα των εθνικών τηλεοπτικών δικτύων και της αμερικανικής καλωδιακής τηλεόρασης, είναι ευαίσθητο απέναντι στο συγκεκριμένο επιχείρημα. Η κυβέρνηση το καταλαβαίνει και εξαπολύει τεράστια διαφημιστική εκστρατεία σε όλα τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης.
Υπάρχει, όμως, και κάτι πιο σοβαρό, μας εξηγεί ο Σέρχιο Αγουάγιο, καθηγητής στο ινστιτούτο Colegio de México: «Σε αντίθεση με το ΡΤ[Το βραζιλιάνικο Κόμμα των Εργατών], έναν ενωμένο και συμπαγή σχηματισμό που κατάφερε να κεφαλαιοποιήσει πολιτικά τα οφέλη από τις επιδόσεις του στη διαχείριση των πόλεων που έλεγχε, τα μεξικανικά αριστερά κόμματα, διαιρεμένα, γραφειοκρατικά, πελατειακά και συχνά διεφθαρμένα, δεν κατόρθωσαν να ενισχύσουν τη νομιμοποίησή τους. Δεν κατάφεραν ούτε καν να αξιοποιήσουν προς όφελός τους χαρισματικούς ηγέτες, όπως ο Λόπες Ομπραδόρ και ο Κουαουτέμοκ Κάρδενας».
Το μέλλον μοιάζει σκοτεινό για την Αριστερά. Εάν δεν τα καταφέρει, σε μια τελευταία απόπειρα ενότητας, να δυναμιτίσει τη μεταρρύθμιση αυτή μέσω ενός λαϊκού δημοψηφίσματος ή της προσφυγής στο Ανώτατο Δικαστήριο -προοπτικές ελάχιστα πιθανές- το Μεξικό δεν θα είναι ποτέ πια το ίδιο.
Σε κάθε περίπτωση, η Αριστερά δεν θα πάει ενωμένη στη μάχη. Στις αρχές του Ιανουαρίου του 2014, το διαζύγιο μεταξύ του Morena και της πτέρυγας «των συνεργατών», που ελέγχει το PRD, επισημοποιήθηκε. Ο Λόπες Ομπραδόρ καταγγέλλει ότι οι ηγέτες του εξαγοράστηκαν από την εξουσία και αρνείται να συμπαραταχθεί μαζί τους για να δώσουν αβέβαιες δικαστικές μάχες.
Όλα δείχνουν ότι το Morena θα συνεχίσει πια μόνο του. Στις 5 Φεβρουαρίου, παρουσίασε στην εισαγγελία αίτημα ποινικής δίωξης κατά του Πένια Νιέτο για «προδοσία απέναντι στην πατρίδα». Εξειδικευμένη ομάδα νομικών θα εξετάσει και άλλες πρωτοβουλίες που θα μπορούσαν να αποδυναμώσουν την κυβέρνηση: αποπομπή του προέδρου από το Κογκρέσο και πολλαπλασιασμός των προσφυγών στη Δικαιοσύνη από πολίτες για να αναχαιτιστεί η εφαρμογή νέων μέτρων.
Πέρα, όμως, από αυτόν τον νομικό ανταρτοπόλεμο, το κίνημα έχει επεξεργαστεί μακροπρόθεσμη στρατηγική. Μέλος της γραμματείας του, που προτιμά την ανωνυμία, το επιβεβαιώνει: «Για να καταργηθούν οι μεταρρυθμίσεις, η λύση είναι μία: η πλειοψηφία στο κοινοβούλιο και η άνοδος στην κυβέρνηση. Είναι ξεκάθαρο για μας». Το εργαλείο αυτής της υποτιθέμενης κατάληψης της εξουσίας θα είναι ένα νέο κόμμα που θα στηρίζεται σε ένα ευρύ κοινωνικό κίνημα. Και ελπίζοντας ότι το κατεστημένο δεν θα καταφύγει ξανά στη νοθεία, όπως το 2006...
Κατά τη διάρκεια του 2013, το Morena έδωσε μάχη για να αποκτήσει το καθεστώς του πολιτικού κόμματος. Και δεν ήταν εύκολο. Οι προϋποθέσεις που έχει θέσει το Ομοσπονδιακό Εκλογικό Ινστιτούτο είναι αυστηρές. Τις εκπλήρωσε, και, μάλιστα, με το παραπάνω, στα τέλη Ιανουαρίου του 2014. Στο παρασκήνιο, όμως, τα στελέχη του εξομολογούνται ότι χρειάστηκε να συγκαλέσουν ορισμένες συντακτικές συνελεύσεις αρκετές φορές, μέχρι να εξασφαλιστεί η απαρτία που απαιτείται από το νόμο.
Βραχυπρόθεσμα, η ανάκτηση του εδάφους μοιάζει απίθανη. Στις βουλευτικές εκλογές του 2015, το Morena δεν θα μπορεί να παρουσιάσει κοινούς υποψηφίους με το PRD: η εκλογική νομοθεσία αποκλείει αυτή τη δυνατότητα για κάθε νέο κόμμα που παίρνει μέρος για πρώτη φορά σε εκλογές. Το 2015, μια διαιρεμένη Αριστερά θα μπορούσε να υποστεί σοβαρή ήττα και το PRD να χάσει τη θέση του ως αξιωματική αντιπολίτευση, καθώς μέρος των στελεχών και των ψηφοφόρων του φαίνονται διατεθειμένα να συνταχθούν με τον Λόπες Ομπραδόρ.
Η ήττα θα έχει, τουλάχιστον, και τη θετική πλευρά της: θα ξεκαθαρίσει την κατάσταση και θα πυροδοτήσει την ανασύνθεση του συγκεχυμένου και κατακερματισμένου πολιτικού τοπίου στο Μεξικό. Χρειάστηκε η διάσπαση της Αριστεράς, που είχε προαναγγελθεί από καιρό, για να δοθεί η δυνατότητα να αναδυθεί μια πραγματική εναλλακτική δύναμη, ένας πόλος αντίστασης στον νεοφιλελευθερισμό, στη χώρα της Λατινικής Αμερικής που έχει υποφέρει περισσότερο από τις πολιτικές του.
