Στην Κιμπέρα, τη μεγαλύτερη παραγκούπολη του Ναϊρόμπι, αλλά και ολόκληρης της Αφρικής, μια νεαρή γυναίκα σκουπίζει μπροστά στο κατάστημά της από αυλακωτή λαμαρίνα. Ένα κατάστημα ενός τετραγωνικού μέτρου με μια μικροσκοπική θυρίδα στο εσωτερικό του. Η εικοσιτριάχρονη Μορίν Νιαμπούρα πουλά λιανικά τηλεφωνικές κάρτες και πραγματοποιεί μεταφορές χρημάτων. Ο ανταγωνισμός μαίνεται σε αυτό το χωμάτινο σταυροδρόμι κοντά στο κέντρο της κενυατικής πρωτεύουσας. Airtel, Safaricom… σε διάστημα δέκα ετών οι επιγραφές εταιρειών κινητής τηλεφωνίας και οι τραπεζικές υπηρεσίες μέσω κινητού τηλεφώνου πλήθυναν παντού.
Ένας πελάτης αφήνει στον πάγκο του ταμείου ένα χαρτονόμισμα των 1.000 σελινίων (8,60 ευρώ) το οποίο η κυρία Νυαμπούρα αναλαμβάνει κατόπιν να αποστείλει σε έναν τηλεφωνικό αριθμό χρησιμοποιώντας το M-Pesa, το ηλεκτρονικό πορτοφόλι που ξεκίνησε τη λειτουργία του το 2007 από ντόπιους. Χάρη στην συγκεκριμένη τεχνολογία, που εξαπλώθηκε στην Ανατολική και τη Νότια Αφρική, τα χρήματα των χρηστών χωρίς τραπεζικό λογαριασμό μπορούν να εισπραχθούν στα πολλαπλά σημεία πώλησης της Safaricom. Κατόπιν, τα χρήματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξόφληση λογαριασμών ή για την πραγματοποίηση άλλων μεταφορών, πάντα μέσω κινητού τηλεφώνου. Το σύστημα προσφέρει στους πιο φτωχούς τη δυνατότητα πρόσβασης σε βασικές χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες και τους επιτρέπει να αποστέλλουν χρήματα στους συγγενείς τους στις αγροτικές περιοχές. Μεταξύ 2006 και 2016, οδήγησε στην αύξηση των ενήλικων χρηστών άνευ τραπεζικού λογαριασμού από το 20% στο 80% –μόνο με τη χρήση ενός κατάλληλα εφοδιασμένου κινητού τηλεφώνου.
Η Αφρική έκανε αυτό που οι ειδήμονες αποκαλούν «πήδημα βατράχου»: απευθείας μετάβαση στη χρήση κινητών τηλεφώνων χωρίς τη μαζική ανάπτυξη των γραμμών σταθερής τηλεφωνίας όπως στις βιομηχανικές χώρες. Με το ηλεκτρονικό πορτοφόλι, η πιο περιθωριακή ήπειρος στο παγκόσμιο εμπόριο, για μια φορά εμφανίζει προβάδισμα, ακόμη και σε σχέση με τη Δύση. Το mobile banking χρησιμοποιείται από 26 εκατομμύρια Κενυάτες, σ’ ένα σύνολο 49,7 εκατομμυρίων κατοίκων. Με αυτόν τον τρόπο οι παράγοντες μιας οικονομίας που παραμένει σε μεγάλο βαθμό άτυπη, έχουν πρόσβαση σε χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένων των δανείων. Όπως σε όλη την Αφρική, οι παραδοσιακές εμπορικές τράπεζες, των οποίων οι υπηρεσίες είναι πιο ακριβές, αρνούνται να ανοίξουν λογαριασμούς στους φτωχότερους.
Χάρη στις προμήθειες με τις οποίες χρεώνεται η κάθε συναλλαγή, το M-Pesa αποδίδει στη Safaricom 220 εκατομμύρια ευρώ καθαρά κέρδη κάθε εξάμηνο. Αυτή η Κενυάτικη εταιρεία, που ξεκίνησε τη δραστηριότητά της το 1998, κατέχει το 67% της τοπικής αγοράς. Με το 40% να ανήκει στον βρετανικό όμιλο Vodafone από το 2000, εμφανίζει έναν εξάμηνο κύκλο εργασιών 930 εκατομμυρίων ευρώ. Από την πλευρά της, η κυρία Νυαμπούρα κερδίζει περίπου 250 ευρώ τον μήνα, δηλαδή το διπλάσιο του μέσου μηνιαίου εισοδήματος (103 ευρώ). Κάνει οικονομία με σκοπό να πραγματοποιήσει το όνειρό της: να γίνει δασκάλα. Καθώς τα έξοδα εγγραφής στη σχολή επαγγελματικής κατάρτισης ανέρχονται στα 3.440 ευρώ τον χρόνο, θα της χρειαστούν αρκετά χρόνια προκειμένου να επιτύχει τον στόχο της. Εντούτοις δεν απελπίζεται: όπως και να ‘χει οι πελάτες κάνουν ουρά καθημερινά, από το πρωί ως το βράδυ.
Την ίδια μέρα, στην άλλη άκρη της πρωτεύουσας, στην πλούσια συνοικία Westlands, κάποιες φίλες περνούν τη βραδιά τους με τη συνοδεία ποτού στη βεράντα μιας πολυκατοικίας. Όταν αδειάσουν τα μπουκάλια του bubbly (αφρώδες κρασί), ακούγεται, εν χορώ: «Το Chupa Chap!». Η οικοδέσποινα πληκτρολογεί στο smartphone της και στέλνει την παραγγελία της σε αυτήν τη διαδικτυακή κάβα. Αρκεί μια εγγραφή προκειμένου να αποκτήσει κανείς πρόσβαση στις υπηρεσίες παράδοσης οινοπνευματωδών ποτών, οι οποίες παρουσιάζονται ως «οι ταχύτερες στην πόλη». Ένα παρακινδυνευμένο εγχείρημα, δεδομένου του μεγέθους του Ναϊρόμπι, στο οποίο συνωστίζονται 3,5 εκατομμύρια κάτοικοι, και του εφιαλτικού κυκλοφοριακού του. Μετά από δέκα λεπτά η πελάτισσα ήδη αρχίζει να ανυπομονεί. Ευτυχώς, ο ταχυμεταφορέας, ελισσόμενος με τη μοτοσικλέτα του μέσα από μποτιλιαρίσματα, δεν αργεί να παραδώσει τα μπουκάλια προσέκο, έναντι 11 ευρώ το τεμάχιο.
Μια τόσο αποτελεσματική υπηρεσία δεν υπάρχει ούτε στο Λονδίνο, ούτε στο Παρίσι. Μήπως αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το μέλλον της Αφρικής έχει κάνει, αθόρυβα, την εμφάνισή του στην Κένυα; Στον κινηματογράφο Imax, στο κέντρο της πόλης, τον Μάρτιο, η αμερικάνικη ταινία Black Panther προβλήθηκε σε μια υπερπλήρη αίθουσα (1) , όπως και σε όλη την Αφρική. Πριν την τρισδιάστατη προβολή, στην οθόνη παρελαύνουν διαφημίσεις, όλες εστιασμένες στις τεχνολογίες πληροφοριών κι επικοινωνιών (TIC), και προβάλλουν το τελευταίο μοντέλο smartphone ή τη νέα εφαρμογή προς λήψη. Δύο δρόμους πιο κάτω, στην αγορά των Μασάι, οι πωλήτριες, που πουλούν περιδέραια χαρακτηριστικά της φυλής τους, από στρογγυλά και επίπεδα μαργαριτάρια, θαυμάζουν το iPhone 5 που κρατά ένας πελάτης ο οποίος υπολογίζει τη συναλλαγματική ισοτιμία. Μολονότι ξεπερασμένο, το προϊόν αυτό, πολύ ακριβό για εκείνες, αποτελεί σύμβολο της ελίτ.
Από μακριά, η βιτρίνα των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας της Κένυας φαίνεται λαμπερή. Με τις αμέτρητες εκδηλώσεις που οργανώνει, όπως τα ICT Innovation, NexTech Africa, Women in Tech Africa, Agritec Africa, τα απομακρυσμένα τηλεφωνικά κέντρα και το μεγάλο έργο της, το «Silicon Savannah», η χώρα θεωρείται υπόδειγμα και πηγή έμπνευσης για πολλές άλλες, με πρώτη τη Ρουάντα, η οποία επιχειρεί να την ανταγωνιστεί. Η «σαβάνα του πυριτίου», υπό ανέγερση από το 2013, φέρει την επίσημη ονομασία «Τεχνολογική πόλη Κόνζα» (KTC). Η περιοχή των είκοσι χιλιάδων στρεμμάτων στον δρόμο προς τη Μομπάσα, εξήντα περίπου χιλιόμετρα από το Ναϊρόμπι, υποτίθεται, κατά την κυβέρνηση, πως θα καταστήσει την Κένυα «ψηφιακό κόμβο της Αφρικής». Γι’ αυτήν την «έξυπνη πόλη», που ακόμη παραμένει σε εικονική κατάσταση –μιας κι έχει ανεγερθεί μόνο ένα κτίριο, έχουν προβλεφθεί κατοικίες για τριάντα χιλιάδες περίπου άτομα, ένα πανεπιστήμιο κι ένα υπερσύγχρονο νοσοκομείο. Το έργο, με υπολογιζόμενο κόστος 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων, προβλέπεται να χρηματοδοτηθεί κατά 10% από το κράτος και κατά 90% από ξένους επενδυτές, οι οποίοι ακόμη δεν έχουν βρεθεί. Προς το παρόν έχουν εμπλακεί μόνο ένα Νοτιοκορεάτικο πανεπιστήμιο και ο κινέζικος όμιλος Huawei. Το KTC, που αποτελεί μέρος του κυβερνητικού σχεδίου «Kenya Vision 2030», αποσκοπεί στη δημιουργία είκοσι χιλιάδων θέσεων εργασίας σε πέντε χρόνια και, πιο μακροπρόθεσμα, σε διακόσιες χιλιάδες θέσεις, προκειμένου να βάλει την Κένυα στο χάρτη των αναδυόμενων κρατών.
Μια εφαρμογή για τους μικρούς αγρότες… κι ανύπαρκτοι δρόμοι
Ωστόσο, η άνθιση της τεχνολογίας και η εμπιστοσύνη των επενδυτών δεν επιβάλλονται κατά παραγγελία. Η «Silicon Savannah» προκαλεί καχυποψίες στην Κένυα, καθώς μάλιστα ο ίδιος ο αρχιτέκτονας του εγχειρήματος, Μπιτάνγκε Ντέμο, έχει καταγγείλει τις καθυστερήσεις από τις οποίες πάσχει και τον γραφειοκρατικό χαρακτήρα του σχεδιασμού του. «Για την πλειοψηφία των Κενυατών, η Konza City είναι ένας “λευκός ελέφαντας” (2) ο οποίος, τελικά, θα ωφελήσει μόνο τις ξένες εταιρείες και την κυβέρνηση», μας εξηγεί από την πλευρά του ο Καχένυα Καμούνυου, ιδρυτής της εταιρείας Able Wireless. «Πρόκειται για μια εξαιρετική ιδέα, η οποία ωστόσο ήρθε σε ακατάλληλη στιγμή. Θα ήταν προτιμότερο να μας απασχολήσει η κατασκευή των υποδομών οι οποίες, στη συνέχεια, θα επιτρέψουν στην Κένυα να υλοποιήσει μεγάλα έργα.» Ένα απλούστατο παράδειγμα: η σχολή σχεδίου του πανεπιστημίου του Ναϊρόμπι ακόμη δεν διαθέτει τρισδιάστατο εκτυπωτή για τους φοιτητές της.
Η κυβέρνηση, από την πλευρά της, υπερασπίζεται τα σχέδιά της επικαλούμενη αριθμητικά στοιχεία. Οι νέες τεχνολογίες αντιπροσώπευσαν το 10% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) το 2017. Παρουσίασαν αλματώδη ανάπτυξη με την εγκατάσταση, το 2009, ενός υποβρύχιου καλωδίου οπτικής ίνας, με όνομα The East African Marine System (Teams), που συνδέει τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα με την Κένυα. Αυτό το έργο ύψους 82 εκατομμυρίων δολαρίων, που δρομολογήθηκε από την κυβέρνηση της Κένυας, αποσκοπεί στη μείωση της εξάρτησης από ένα καλώδιο που ελέγχεται από τη Νότια Αφρική. Το Teams παρέχει τις ταχύτερες διαδικτυακές συνδέσεις στην Αφρική, με μηνιαίες χρεώσεις μεταξύ 25 και 75 ευρώ –ένα κόστος που παραμένει υψηλό για το βιοτικό επίπεδο της χώρας. Στην Κένυα της υψηλής τεχνολογίας, τρεις στους τέσσερις χρήστες συνεχίζουν να επισκέπτονται ίντερνετ καφέ προκειμένου να πλοηγηθούν στο διαδίκτυο χρησιμοποιώντας αργές και ακριβές υπηρεσίες (3). Το πρόγραμμα ψηφιακής κατάρτισης DigiSchool, εμβληματική προεκλογική υπόσχεση στις προεδρικές εκλογές του 2013, οφείλει να προμηθεύσει ένα εκατομμύριο φορητών ηλεκτρονικών υπολογιστών στα είκοσι τέσσερις χιλιάδες δημοτικά σχολεία της χώρας. Κι εδώ ακόμη υπάρχουν επικρίσεις αναφορικά με τις καθυστερήσεις του προγράμματος, και με το γεγονός ότι 20% των ιδρυμάτων ακόμη δεν διαθέτουν ηλεκτρισμό, και πολλές φορές ούτε και θρανία.
Το ποσοστό φτώχειας έχει αναμφισβήτητα μειωθεί μεταξύ 2005 και 2016, καθώς το μέρος του πληθυσμού που ζει με λιγότερα από 2 δολάρια την ημέρα, από το 43,6% πέρασε στο 35,6%. Κατά την Ταβνίτ Σούρι, οικονομολόγο στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο Μασαχουσέτης (ΜΙΤ), που μελετά τον αντίκτυπο του M-Pesa από το ξεκίνημά του, το ηλεκτρονικό πορτοφόλι έβγαλε από την ακραία φτώχεια περίπου 194.000 κενυάτικες οικογένειες, δηλαδή το 2% των νοικοκυριών, μεταξύ 2008 και 2014. Εντούτοις, αν και η συγκεκριμένη καινοτομία κατέστησε τις λιανικές τραπεζικές υπηρεσίες προσβάσιμες σε όλους, δεν κατάφερε να λύσει τις διαρθρωτικές ανισορροπίες της οικονομίας.
Όπως αλλού στην Αφρική, η ανάπτυξη (+5,5%), μολονότι υποστηρίζεται και καθοδηγείται από τις υπηρεσίες, δεν μεταφράζεται σε καμία σημαντική οικονομική άνοδο. Η ανεργία παραμένει υψηλή (11% σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, 39,1% σύμφωνα με τον ΟΗΕ), και οι δημιουργούμενες θέσεις εργασίας συχνά είναι επισφαλείς, σε μια από τις πιο άνισες κοινωνίες παγκόσμια (4). Γι’ αυτό ευθύνονται η έλλειψη επενδύσεων στην εκπαίδευση και στην υγεία, και η αναιμική δημιουργία θέσεων εργασίας στον ιδιωτικό τομέα. Δύο πυλώνες της οικονομίας, η βιομηχανία (17% του ΑΕΠ) και η γεωργία (35%) εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται από χαμηλή παραγωγικότητα. Παρ’ όλα αυτά, η επιχείρηση που διαθέτει στο εμπόριο την εφαρμογή iCow, για παράδειγμα, είναι υπερήφανη για το ότι επέτρεψε στους 580.000 χρήστες της, μικρούς αγρότες που δεν διαθέτουν μεγάλα κοπάδια, να παρακολουθούν καλύτερα την κυοφορία των ζώων τους και να αυξήσουν την παραγωγή γάλακτος και, συνεπώς, τα εισοδήματά τους. «Οι αγρότες είναι σε θέση να πληροφορούνται σε πραγματικό χρόνο για τις τιμές των προϊόντων στις αγορές. Εντούτοις, τα τηλέφωνά τους δε λύνουν το πρόβλημα της έλλειψης οδικών υποδομών, που θα τους επέτρεπαν να έχουν πρόσβαση σ’ αυτές, ή της έλλειψης βιομηχανίας αγροτικών προϊόντων διατροφής, με τη βοήθεια της οποίας θα μεταποιούσαν επιτόπου τα προϊόντα τους», εξηγεί ο Κεν Μουάνγκι, βοηθός στο τμήμα αγροτεχνολογίας του πανεπιστημίου του Ναϊρόμπι.
Μια από τις πιο λαμπρές επιτυχίες των νέων τεχνολογιών στην Κένυα είναι, αναμφισβήτητα, η πλατφόρμα της Ουσαχίντι («μαρτυρία» στα Σουαχίλι). Το λογισμικό ανοιχτού κώδικα επινοήθηκε με σκοπό τη δυνατότητα της παρακολούθησης, σε πραγματικό χρόνο, των περιστατικών πολιτικής βίας στη μετεκλογική κρίση του 2008. H σύγκρουση –η οποία μετατράπηκε σε σύγκρουση εθνοτήτων– μεταξύ των οπαδών του απερχόμενου προέδρου Μουάι Κιμπάκι και των οπαδών του αντιπάλου Ράιλα Οντίνγκα προκάλεσε τον θάνατο 1.200 ανθρώπων. Το λογισμικό, που δίνει τη δυνατότητα χαρτογράφησης των εχθροπραξιών, αξιοποιήθηκε ξανά σε 22.000 διαφορετικές χρήσεις σε 154 χώρες, για τον εντοπισμό, λ.χ., των θυμάτων του σεισμού στη Αϊτή, ή των αποκλεισμένων από χιόνι περιοχών στην Ουάσιγκτον. Επέτρεψε στην κοινωνική επιχείρηση Ουσαχίντι να ευδοκιμήσει, προτείνοντας την πρόσβαση στην τεχνολογία της σε χαμηλή τιμή (100 με 500 δολάρια τον μήνα).
«Είναι αδύνατη η επιχειρηματικότητα σε μια κακοδιοικούμενη χώρα»
Φυσικά, η πλατφόρμα, παρά την αποτελεσματικότητά της, δεν κατεύνασε τις επαναλαμβανόμενες πολιτικές εντάσεις στην Κένυα. Οι εκλογές ακόμη σημαδεύονται από βιαιότητες, με ή χωρίς τις νέες τεχνολογίες –οι οποίες, εξάλλου, αποτελούν αντικείμενο διένεξης. Το Ανώτατο Δικαστήριο κατέληξε σε μια ιστορική ετυμηγορία, την 1η Σεπτεμβρίου 2017, ακυρώνοντας τις προεδρικές εκλογές που διεξήχθησαν στις 8 Αυγούστου. Οι δικαστές άσκησαν πίεση στην εκλογική επιτροπή: η τελευταία είχε αναγγείλει τα αποτελέσματα βασιζόμενη σε πρακτικά τα οποία δεν ήταν αυθεντικά στο σύνολό τους, χωρίς να επιτρέψει την πρόσβαση στους διακομιστές (server) της, παρά τις κατηγορίες για παραβίαση ή και για νοθεία.
Ο Οντίνγκα, κύριος αντίπαλος, κρίνοντας ανεπαρκείς τις εκλογικές μεταρρυθμίσεις, αρνήθηκε να πάρει μέρος στις νέες εκλογές τον Οκτώβριο του 2017 (5). Επίσης κάλεσε σε μποϊκοτάζ των προϊόντων τα οποία διέθεταν εταιρείες που θεωρήθηκαν πολύ κοντινές στην εξουσία. Μεταξύ αυτών ήταν η Safaricom, που είδε τις πωλήσεις της να κατακρημνίζονται στις Δυτικές περιοχές, στις οποίες κυριαρχεί η εθνότητα του αντίπαλου υποψήφιου, οι Λούο. «Η ψηφιακή οικονομία αποτελεί απλά ένα εργαλείο, κι όχι πανάκεια. Οι πολιτικοί μπορούν να διατηρήσουν τη θέση τους και να κάνουν όποια σχέδια θέλουν, υπό την προϋπόθεση ότι θα μας αφήσουν να κάνουμε τη δουλειά μας» λέει, συνοψίζοντας, μία επιχειρηματίας, η οποία προτιμά να παραμείνει ανώνυμη. Η ίδια, που δραστηριοποιείται στις κοινώς λεγόμενες «γυναικείες αγροτικές επιχειρήσεις», χρησιμοποιεί την πολύ δημοφιλή στην Αφρική εφαρμογή WhatsApp προκειμένου να επικοινωνήσει δωρεάν μέσω τηλεφωνικών κλήσεων ή γραπτών μηνυμάτων και να σχηματίσει ομάδες. «Η φετιχοποίηση της επιχειρηματικότητας στην Αφρική είναι το νεοφιλελεύθερο μάντρα», δηλώνει ευθέως η Όρι Οκόλοχ, συνιδρυτικό μέλος της Ουσαχίντι και πρώην διευθύντρια της Google στην ήπειρο. «Θα ήταν αρκετό να γίνει κανείς επιχειρηματίας! Μας λένε: “Δεν υπάρχει ηλεκτρισμός αλλά έχετε ηλιακή ενέργεια. Οι δρόμοι σας είναι γεμάτοι λακκούβες αλλά μπορείτε να χρησιμοποιείτε την Uber στο Ναϊρόμπι.” Αυτό μας αποσπά από τα πραγματικά προβλήματα: είναι αδύνατη η επιχειρηματικότητα σε μια κακοδιοικούμενη χώρα. Ναι μεν η ανάπτυξη έχει έρθει στην Αφρική, ωστόσο όχι για τους Αφρικανούς!» Μπορεί, στην Κένυα, η επανάσταση να είναι ψηφιακή, εντούτοις δεν ξεφεύγει απ’ αυτό το πλαίσιο.
