Επρόκειτο για μία από τις χειρότερες τιμωρίες στην αρχαία Ελλάδα. Σε περίπτωση πολιτικής δολοφονίας ή εσχάτης προδοσίας, η Εκκλησία του Δήμου μπορούσε να αποφασίσει την κατασκαφή, δηλαδή την καταστροφή του σπιτιού του ενόχου και την εξορία της οικογένειάς του. Μέσω της ποινής αυτής, γράφει ο ιστορικός Ουόλτερ Ρ. Κόνορ, η πόλη ήθελε να υλοποιήσει «τον οριστικό αποκλεισμό του παραβάτη και των απογόνων του από την κοινωνία» (1). Όλα τα αγαθά τους μέχρι το τελευταίο έπρεπε να καταστραφούν, ώστε να αποφευχθεί το ενδεχόμενο πώλησης ή ανταλλαγής τους, ενώ, σε κάποιες περιπτώσεις, ξεθάβονταν ακόμη και τα οστά των προγόνων τους για να απορριφθούν εκτός της πόλης.
Στο ζήτημα της συλλογικής τιμωρίας, ούτε η αυτοκρατορική Κίνα στερείτο φαντασίας. Για αιώνες, εφάρμοζε την αρχή της «εκτέλεσης του γένους», δηλαδή την εξόντωση της οικογένειας ορισμένων εγκληματιών. Μπορούσαν να εκτελεστούν οι γονείς, οι παππούδες, τα παιδιά και τα εγγόνια και, πολλές φορές, ακόμη και οι οικογένειες των συμπεθέρων ή και πιο μακρινοί συγγενείς. Ο λόγιος Φανγκ Σιαορού, που κατηγορήθηκε για αμφισβήτηση της νομιμότητας του αυτοκράτορα, εκτελέστηκε το 1402 μαζί με το σύνολο του κοινωνικού περιγύρου του, από τα ανίψια μέχρι τους μαθητές και τους φίλους του, δηλαδή συνολικά 873 άτομα.
Συνηθισμένες στην αρχαιότητα και στον Μεσαίωνα, τέτοιες ποινές σήμερα θα θεωρούνταν βάρβαρες. Άλλωστε, δεν είναι γεγονός ότι το σύγχρονο σύστημα απονομής δικαιοσύνης στηρίζεται στην αρχή της προσωποποίησης της ευθύνης; Και δεν είναι γεγονός ότι το διεθνές δίκαιο κατατάσσει τις συλλογικές τιμωρίες στην κατηγορία των «εγκλημάτων πολέμου»; Κανείς δεν θα έπρεπε να τιμωρείται για παραπτώματα που δεν έχει διαπράξει: ακόμη και τα πιο αυταρχικά καθεστώτα αναγνωρίζουν την αρχή αυτή, τουλάχιστον στα χαρτιά.
Στην Παλαιστίνη ωστόσο, η εποχή της συλλογικής τιμωρίας μοιάζει να μην έχει σταματήσει ποτέ. Εδώ και δεκαετίες, το Ισραήλ ισοπεδώνει τα σπίτια των Παλαιστινίων που κατηγορούνται για τρομοκρατία, και μάλιστα πριν από οποιαδήποτε δικαστική ετυμηγορία, πετώντας τις οικογένειές τους στον δρόμο με μοναδικό σκοπό την εκδίκηση, τον εξευτελισμό και τον εκφοβισμό. Οι πρακτικές αυτές αγγίζουν και τους κατοίκους της Ανατολικής Ιερουσαλήμ, οι οποίοι μπορεί να χάσουν τις άδειες παραμονής τους (2) εξαιτίας των πράξεων κάποιου συγγενικού τους προσώπου. Όπως και άλλα κράτη που βρίσκονται σε πόλεμο, ο ισραηλινός στρατός προχωρά και στην εκτέλεση των γειτόνων, βομβαρδίζοντας ολόκληρα κτίρια για να σκοτώσει κάποιον ύποπτο και, μετά τις επιθέσεις της 7ης Οκτωβρίου 2023, στοχεύοντας ακόμη και το σύνολο μιας πόλης: όλοι οι κάτοικοι της Λωρίδας της Γάζας πρέπει να πληρώσουν για τις σφαγές που διέπραξε η Χαμάς.
Όμως, και στη Γαλλία πλανάται στον αέρα ένα άρωμα συλλογικής ενοχοποίησης. Μόλις κάποιος μετανάστης διαπράξει ένα έγκλημα, υψώνονται φωνές που ζητούν νομοθετικά μέτρα σε βάρος του συνόλου των ξένων. Έχει πλέον χαθεί ο λογαριασμός των πολιτικών που ανυπομονούν να τιμωρούνται οι γονείς για τις παρανομίες των παιδιών τους. Η υποψήφια της Δεξιάς στις τελευταίες προεδρικές εκλογές Βαλερί Πεκρές (Οι Δημοκράτες, LR) εύχεται να θεσπιστεί η διακοπή χορήγησης των οικογενειακών επιδομάτων τους, ο έτερος προεδρικός υποψήφιος Ερίκ Ζεμούρ (Reconquête, ακροδεξιά) προτείνει να τους γίνεται έξωση από τις κοινωνικές κατοικίες, ο πρόεδρος των Δημοκρατών (LR, Δεξιά) Ερίκ Σιοτί επιθυμεί να φυλακίζονται… Όπως στις ΗΠΑ, όπου οι γονείς μπορεί να βρεθούν για κάποιες μέρες πίσω από τα κάγκελα της φυλακής όταν οι γόνοι τους απουσιάζουν υπερβολικά συχνά από το σχολείο –μέθοδος που δεν έφερε ποτέ κανένα αποτέλεσμα, πέρα από την επιδείνωση της κατάστασης στο εσωτερικό ήδη εύθραυστων οικογενειών.
Κάποτε αποκλειστικότητα της ακροδεξιάς, η ιδέα κατέκτησε πρόσφατα το στρατόπεδο του προέδρου Εμμανουέλ Μακρόν. «Θα πρέπει, στο πρώτο αδίκημα, να μπορούμε να προχωρούμε στην εύκολη, αλλά και στην οικονομική τιμωρία των οικογενειών, σαν ένα είδος ελάχιστης χρέωσης ήδη από την πρώτη ανοησία», πρότεινε ο αρχηγός του γαλλικού κράτους την επομένη των ταραχών το καλοκαίρι του 2023, υιοθετώντας μια λογική αντάξια της μαφίας: οι άνθρωποι υπακούν περισσότερο όταν γνωρίζουν ότι οι συγγενείς τους απειλούνται. Η υπουργός Αλληλεγγύης, που επιφορτίστηκε με την επεξεργασία του σχεδίου, υποσχέθηκε να θεσπίσει ποινές κοινωνικής εργασίας για τους «ανεπαρκείς γονείς», οι οποίες θα συνοδεύονται με απειλή φυλάκισης σε περίπτωση που δεν εκτελεστούν.
Οι μαθητευόμενοι μάγοι της κατασκαφής επινοούν ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο: στα υψηλά κλιμάκια, κάθε επιτυχία αξίζει προσωπική ανταμοιβή –στα χαμηλά κλιμάκια, κάθε αποτυχία επιφέρει συλλογική τιμωρία.
