Τον Αύγουστο του 2008, η Γαλλία, η οποία είχε μόλις αναλάβει την προεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, πέτυχε την παύση των εχθροπραξιών ανάμεσα στις ρωσικές και τις γεωργιανές δυνάμεις.
Πολλοί αναλυτές θεώρησαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην εν λόγω συμφωνία, ρόλο πρωτοφανή για τα δεδομένα της. Αναπόφευκτα, όμως, ανέκυψε η εξής αμφιβολία: Άραγε, ποιος μεσολάβησε, στην πραγματικότητα, για την επίλυση της γεωργιανής κρίσης. Η Γαλλία ή μήπως, η Ευρωπαϊκή Ένωση;
Η απάντηση μπορεί να αναζητηθεί σε μία λεπτομέρεια, φαινομενικά ήσσονος σημασίας. Όταν ο πρόεδρος Νικολά Σαρκοζί και ο υπουργός Εξωτερικών, Μπερνάρ Κουσνέρ, μετέβησαν στη Μόσχα και, κατόπιν, στην Τιφλίδα, στις 12 Αυγούστου, δεν συνοδεύονταν ούτε από τον ύπατο αρμοστή για την Εξωτερική Πολιτική και την Ασφάλεια (ΚΕΠΑΑ), Χαβιέρ Σολάνα, ούτε από τον πρόεδρο της Επιτροπής, Χοσέ Μανουέλ Μπαρόσο.
Η συμφωνία κατάπαυσης του πυρός την οποία απέσπασαν αντιμετωπίστηκε, στη συνέχεια, με δριμείες επικρίσεις από πολλούς εταίρους τους. Το γεγονός ότι κατά το δεύτερο ταξίδι τους, στις 8 Σεπτεμβρίου, οι Σαρκοζί και Κουσνέρ εμφανίστηκαν μαζί με τους Σολάνα και Μπαρόσο δεν άμβλυνε τις εντυπώσεις: η παρτίδα είχε ήδη παιχτεί, και σίγουρα όχι με πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Τι θα είχε συμβεί αν η ρωσογεωργιανή σύρραξη είχε ξεσπάσει μερικούς μήνες αργότερα ή νωρίτερα;
Την 1η Ιανουαρίου 2009, η προεδρία του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης πέρασε στη Δημοκρατία της Τσεχίας, η διπλωματική ισχύς της οποίας φαίνεται οπωσδήποτε λιγότερο βαρύνουσα από τη γαλλική, ενώ και οι σχέσεις της με τη Ρωσία είναι πολύ πιο τεταμένες.
Πριν από τη Γαλλία, με την εκπροσώπηση της Ευρώπης ανά τον κόσμο είχε επιφορτιστεί η Σλοβενία. Δύσκολο, λοιπόν, να φανταστεί κανείς ότι η ευρωπαϊκή αντίδραση θα ήταν η ίδια. Είναι, επομένως, η τύχη που καθοδηγεί την εξωτερική πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, τελικά, προσδιορίζει την αποτελεσματικότητά της;
Διακριτές αποστάσεις
Αποτελεί πρόκληση το να κατανοήσει κανείς τον ρόλο και την ταυτότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη διεθνή σκηνή. Η γεωργιανή κρίση αποκαλύπτει τις δυσκολίες της να αναπτύξει διακριτή και ενιαία εξωτερική πολιτική. Και η έκτακτη ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, την 1η Σεπτεμβρίου, είναι πολύ πιο αποκαλυπτική, ως προς αυτό, απ’ ό,τι το φθινοπωρινό ταξίδι των Σαρκοζί και Κουσνέρ στην περιοχή του Καυκάσου.
Πράγματι, εκείνη την ημέρα, οι αμφισημίες, και κυρίως η σύγχυση που χαρακτηρίζουν τις ευρωπαϊκές τοποθετήσεις αναδύθηκαν εκ νέου στην επιφάνεια.
Από τη μία πλευρά, οι Βρυξέλλες επιδεικνύουν, κατά τα φαινόμενα, ιδιαίτερη αυστηρότητα έναντι της Μόσχας: καταδικάζουν με σπάνια δριμύτητα τη «δυσανάλογη απάντηση» της ρωσικής πλευράς, παραμένουν ασαφείς ως προς τις ευθύνες της γεωργιανής κυβέρνησης, χαρακτηρίζουν απαράδεκτη την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Νοτίου Οσσετίας και της Αμπχαζίας και στέλνουν εκεί παρατηρητές.
Μεταξύ άλλων, η Ένωση παραχωρεί στη Γεωργία σημαντική βοήθεια για την ανάπτυξη και την ανοικοδόμηση -880 εκατ. ευρώ, κονδύλιο τεράστιο συγκριτικά με τη σημασία της πληγείσας εδαφικής επικράτειας και με τις καταστροφές που προκάλεσε ο πόλεμος- ενώ, τέλος, εξετάζει το ενδεχόμενο να διευκολύνει την παραχώρηση βίζας και υπόσχεται τη σύναψη συμφωνίας ελεύθερου εμπορίου.
Από την άλλη πλευρά, όμως, οι «27» σπεύδουν να τείνουν το χέρι στη Μόσχα και να δηλώσουν ότι, «ενόψει της αλληλεξάρτησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ρωσίας (...), δεν υφίσταται επιθυμητή εναλλακτική λύση παρά μόνο αυτή μιας σχέσης δυνατής, θεμελιωμένης στη συνεργασία, στην εμπιστοσύνη και στο διάλογο».
Η Ένωση αποφεύγει, λοιπόν, να προβεί σε κυρώσεις. Κυρίως, δεν αναβάλλει τις διαπραγματεύσεις για τη σύναψη συμφωνίας συνεργασίας, οι οποίες είχαν ξεκινήσει τον προηγούμενο Ιούλιο, παρά μόνο για μερικούς μήνες. Από τη δική της μεριά, η Μόσχα δεν διέκοψε τη συμμετοχή της στην ευρωπαϊκή δύναμη (Eufor) στο Τσαντ και στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία.
Η Ρωσία ετοιμάζεται, μάλιστα, να συνεισφέρει το ένα τρίτο, σχεδόν, των απαιτούμενων ελικοπτέρων.
Αδιαμφισβήτητα, η θεαματική διάσπαση της έκτακτης ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου ενόψει του πολέμου στο Ιράκ, το 2003, αποφεύχθηκε. Ωστόσο, η θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέναντι στη γεωργιανή κρίση μοιάζει με πάζλ το οποίο φαίνεται εξαιρετικά δύσκολο να συντεθεί, αντικατοπτρίζοντας έναν περίπλοκο συμβιβασμό μεταξύ άκρως αποκλινόντων συμφερόντων στο εσωτερικό της.
Δύο τάσεις στην Ε.Ε.
Στην πραγματικότητα, μετά την ιρακινή κρίση, οι έντονες διαφοροποιήσεις στους κόλπους της Ευρώπης μεταβλήθηκαν ελάχιστα.
Αυτό που άλλαξε -και δεν είναι λίγο- είναι η ικανότητα των κρατών-μελών να συνυπάρχουν παρά τις διαφορές τους, συγκαλύπτοντάς τες, ασφαλώς, αλλά επιτυγχάνοντας, τουλάχιστον, τον συμβιβασμό.
Παρ’ όλα αυτά, το 2008, όπως και το 2003, δύο μείζονες πολιτικές τάσεις παραμένουν διακριτές: Από τη μία, υφίσταται ο άξονας με επίκεντρο το Ηνωμένο Βασίλειο και τις χώρες της Αν. Ευρώπης. Τα εν λόγω κράτη προάγουν θέσεις οι οποίες προσιδιάζουν σε εκείνες των ΗΠΑ, ενώ συχνά παρεμποδίζουν την ενσωμάτωση.
Από την άλλη, οι ιδρύτριες χώρες και τα κράτη της ιβηρικής χερσονήσου είναι λιγότερο προσκολλημένοι στην Ουάσιγκτον και προσπαθούν να παγιώσουν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα, κυρίως σε ό,τι αφορά την ασφάλεια και την άμυνα.
Προφανώς, ο παραπάνω διαχωρισμός είναι σχετικός, κυρίως ανάλογα με τις εναλλαγές στο εγχώριο πολιτικό σκηνικό των κρατών-μελών. Υπό τις κυβερνήσεις της δεξιάς ή της κεντροδεξιάς, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ισπανία τείνουν να υιοθετούν τις θέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, ενώ η Ολλανδία προσεγγίζει το Ηνωμένο Βασίλειο. (1)
Όμως, πέρα από αυτές τις αποκλίσεις, η προαναφερθείσα θεμελιακή διάκριση φαίνεται να εδραιώνεται προοδευτικά. Προφανής κατά το ξέσπασμα του πολέμου στο Ιράκ το 2003, επανεμφανίστηκε ηπιότερα στη γεωργιανή κρίση, όταν η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία ανέκοψαν την αντιρωσική ζέση των εταίρων τους στην αγγλοσαξονική επικράτεια και στην Ανατολή.
Οι θεμελιώδεις διαφωνίες στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξηγούνται από την έλλειψη πολιτικής βούλησης σε ό,τι αφορά την ενοποίηση. Όμως, απορρέουν, επίσης, από στρατηγικές επιλογές οι οποίες δεν πραγματοποιήθηκαν στο παρελθόν. Πώς θα μπορούσε η Ευρωπαϊκή Ένωση να έχει ενιαία εξωτερική πολιτική στον Καύκασο από τη στιγμή που δεν διαθέτει κοινή ενεργειακή πολιτική;
Με άλλα λόγια, αν η ΒΡ (πρώην British Petroleum) κατασκευάζει, από κοινού με την αμερικανική Chevron, τον πετρελαιαγωγό Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC) ο οποίος παρακάμπτει τη Ρωσία και διασχίζει τη Γεωργία, την ώρα που η Γερμανία υλοποιεί έναν αγωγό φυσικού αερίου ο οποίος περνάει κάτω από τη Βαλτική αποφεύγοντας τη μισή Ευρώπη, ενώ τη συνδέει απευθείας με τη Μόσχα, πώς να εκπλαγεί κανείς, κατόπιν, που το Λονδίνο και το Βερολίνο ακολούθησαν αποκλίνουσες στρατηγικές έναντι της γεωργιανής κρίσης;
Το πρόβλημα, λοιπόν, αφορά στα θεμέλια και όχι στο οικοδόμημα.
Ελλείψει θάρρους για την ανάπτυξη ενεργειακής πολιτικής ικανής να συγκροτήσει πλατφόρμα κοινών συμφερόντων, η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι καταδικασμένη στην υιοθέτηση αδύναμης και συγκεχυμένης εξωτερικής πολιτικής.
Κονδύλια για όπλα
Μέχρι και σήμερα, ακόμη, αδυνατεί να αντιμετωπίσει σοβαρές καταστάσεις... Ο έλεγχος του εμπορίου όπλων αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα. Παρά την υιοθέτηση ενός δεοντολογικού κώδικα μη δεσμευτικού για τους «27», η παραχώρηση αδειών για την πώληση όπλων παραμένει προνόμιο καθαρά εθνικό, το οποίο δεν εναρμονίζεται με τις δεδηλωμένες φιλοδοξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης να μετατραπεί σε παίκτη αποφασιστικής σημασίας για την πρόληψη και τη διαχείριση των ένοπλων συγκρούσεων, κυρίως διαμέσου της πολιτικής τής συνεργασίας για την ανάπτυξη. Η γεωργιανή κρίση είναι η πιο πρόσφατη απόδειξη του εν λόγω γεγονότος.
Πολύ πριν από τον πόλεμο του περασμένου Αυγούστου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε προβλέψει την παραχώρηση, για την περίοδο 2007-2010, πάνω από 120 εκατ. ευρώ στη Γεωργία, στο πλαίσιο της αναπτυξιακής της βοήθειας.
Σημαντικό μέρος του ποσού προορίζεται για την προώθηση της ειρήνης, του κράτους δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (31,5 εκατ. ευρώ). Επιπροσθέτως, προβλέφθηκε προϋπολογισμός της τάξης των 19 εκατ. ευρώ για την ειρηνική επίλυση των εσωτερικών γεωργιανών διαμαχών. Το κονδύλι αυτό, μεταξύ άλλων, στοχεύει στην καταπολέμηση της μάστιγας των ελαφρών όπλων στην περιοχή.
Παράλληλα, φαίνεται ότι οι κύριοι προμηθευτές όπλων στη Γεωργία είναι, εκτός από την Ουκρανία, οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με επικεφαλής τη Δημοκρατία της Τσεχίας και τη Βουλγαρία.
Σε διάστημα πέντε ετών, η Τιφλίδα πολλαπλασίασε κατά δεκατέσσερις φορές τις στρατιωτικές της δαπάνες. Δύσκολα γίνεται πιστευτό ότι τέτοια αύξηση δικαιολογείται από τη φιλοδοξία της χώρας να εκσυγχρονίσει το οπλοστάσιό της με προοπτική το ενδεχόμενο ένταξης στο ΝΑΤΟ.
Πιο συγκεκριμένα, οι γεωργιανές αγορές αφορούν κυρίως εξοπλισμό παρωχημένης τεχνολογίας, όπως παλαιά τανκς σοβιετικής παραγωγής, πολεμικά αεροσκάφη τύπου «Sukhoi», βλήματα κατά τεθωρακισμένων και πυραύλους εδάφους - αέρος. Εν ολίγοις, πρόκειται για μέσα προσαρμοσμένα στις ανάγκες άμεσων συρράξεων, όπως συνέβη στη Νότια Οσετία. (2)
Έτσι, ενόσω η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, διαμέσου της πολιτικής της συνεργασίας για την ανάπτυξη, δαπανά εκατομμύρια ευρώ για να προωθήσει την ειρήνη και να καταπολεμήσει τον πολλαπλασιασμό των ελαφρών όπλων στη Γεωργία, μέλη των «27» κατακλύζουν τη χώρα με όπλα και πυρομαχικά.
Πώς να προσδιορίσει κανείς τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ένα τέτοιο πλαίσιο; Πρέπει να θεωρείται οργάνωση η οποία, διαμέσου της αναπτυξιακής βοήθειας, ευνοεί τη σταθερότητα, ή η οποία, διαμέσου της πώλησης όπλων, υποδαυλίζει την αστάθεια;
Η Συνθήκη της Λισαβόνας -εάν κάποια μέρα επικυρωθεί (3)- δεν θα δώσει σαφή απάντηση. Η τροποποίηση της θεσμικής αρχιτεκτονικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν θα ενισχύσει την αποτελεσματικότητά της στο επίπεδο των εξωτερικών σχέσεων της Ευρώπης.
Τα κενά της Λισαβόνας
Η Συνθήκη, εξάλλου, δεν θα πετύχει, ενδεχομένως, να διασαφηνίσει τις θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως προς τους σημαντικούς διεθνείς φακέλους. Η δημιουργία σταθερού πόστου για τον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (με θητεία δυόμισι ετών, ανανεώσιμη άπαξ) και του νέου πόστου ύπατης αρμοστείας, καθώς και η ανάπτυξη ενιαίας ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής, θα όφειλαν, αναμφίβολα, να εντείνουν τον συντονισμό.
Ο πρόεδρος και ο ύπατος αρμοστής θα παραμείνουν, ωστόσο, «πρέσβεις», εκπρόσωποι των κρατών-μελών, και όχι «policy makers», δηλαδή αρχές ικανές να χαράξουν πολιτική γραμμή. Ως προς αυτό, η νέα Συνθήκη δεν θα μεταβάλει ιδιαίτερα το τοπίο.
Κυρίως, δεν θα μεταβάλει το διακυβερνητικό σύστημα που βασίζεται στην αρχή της συναίνεσης, η οποία αποτελεί το θεμέλιο της κοινής εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας.
Ευέλικτη προεδρία
Τόσο πριν, όσο και μετά τη Συνθήκη της Λισαβόνας, οι δύσκολες συμφωνίες, όπου είναι απαραίτητος ο συνυπολογισμός των αποκλίσεων μεταξύ των κρατών-μελών, θα συνεχίσουν να παράγουν θέσεις αμφίσημες και συγκεχυμένες.
Απεναντίας, σε μια προεδρία δυόμισι ετών, θα είναι ανέφικτη η ανάληψη πρωτοβουλιών όπως εκείνη του Σαρκοζί για τη γεωργιανή κρίση. Τον Αύγουστο, ο γάλλος πρόεδρος πραγματοποίησε κατεπείγουσα παρέμβαση εν ονόματι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, χωρίς να έχει την έγκρισή της. Μία σταθερή προεδρία, όπως προβλέπεται από τη Συνθήκη, θα ευνοούσε, άραγε, παρόμοιο περιθώριο ελιγμού; Ο πρόεδρος δεν θα όφειλε να περιμένει το «πράσινο φως» των βασικών κρατών-μελών προτού προβεί σε οποιαδήποτε ενέργεια;
Ορισμένοι θα δουν στο παραπάνω γεγονός κάποια βελτίωση, γιατί η Ευρώπη δεν θα είναι σε θέση να παρέμβει παρά μόνο με δεδομένη τη συναίνεση, αποφεύγοντας έτσι τις βεβιασμένες κινήσεις. Κάποιοι άλλοι θα το εκλάβουν αρνητικά, γιατί θα υπονομευτεί η δυνατότητα ταχύτατης διπλωματικής αντίδρασης από ορισμένα κράτη-μέλη.
Παραδόξως, οι χώρες οι οποίες χαρακτηρίζονται, παραδοσιακά, από ευρωσκεπτικισμό, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο ή η Πολωνία, και οι οποίες έθεσαν τόσα εμπόδια στη διαπραγμάτευση και στην επικύρωση της Συνθήκης της Λισαβόνας, έπρεπε να τοποθετηθούν μεταξύ των πρώτων. Μία σταθερή προεδρία, πράγματι, θα υποχρεούνταν να λάβει υπόψη την οπτική τους από τα πρώτα στάδια οποιασδήποτε επικείμενης κρίσης.
« Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία»
